هفت هزار سالگان – ترانه های خیام – فریدون فرح اندوز

هفت هزار سالگان

ترانه‌های خیام

با صدای فریدون فرح اندوز

هفت هزار سالگان

هزاره‌ای را از دورانِ حیاتِ یکی از بزرگ‌ترین مفاخرِ ایران و ایرانیان پشت سر می‌نهیم:

«غیاث‌الدین ابوالفتح عمر ابن ابراهیم خیّام»

ریاضی‌دان، منجّم، فیلسوف و شاعر.

روز بیست و هشتم اردیبهشت‌ماه هزار و سیصد و هشتاد و هشت، روزِ جهانیِ خیّام نام‌گذاری شد و به همین سبب شهرهای مختلفِ جهان، برپاییِ آئین‌های ویژه‌ای را برای ستایشِ این بزرگمردِ ایرانی شاهد بود. بر مزارِ وی در نیشابور نیز، گروهی از هنرمندان، اندیشمندان، شاعران و شیفتگانِ آثارِ خیّام، زیرِ بارانی شدید و بی‌امان گِرد آمدند و یادِ او را گرامی داشتند.

معاصران‌اش از رباعیاتی که امروز خیّام را در چهارسویِ گیتی بلندآوازه کرده‌است بی‌خبر بودند.

نظامی عروضی یا ابوالحسن بیهقی، هیچ‌یک از خیّامِ شاعر یاد نکرده‌اند و او را حکیم و ریاضی‌دان و منجّم و فیلسوفی یگانه خوانده‌اند.

شهرتِ جهانیِ خیّام اما مرهونِ ادوارد فیتزجرالد، ادیب و شاعرِ گران‌قدرِ انگلیسی است. فیتزجرالد یکصد و پنجاه سال پیش، با دلی سرشار از عشق به پیام و مکتبِ فکریِ خیام، به ترجمه‌ی رباعیاتِ وی به زبانِ انگلیسی همّت گماشت. ترجمه‌ای که به باورِ بسیاری از صاحب‌نظران، نمونه‌ی بارزِ فصاحت و سلاست در زبانِ انگلیسی و شاهکاری مسلّم است. ادوارد فیتزجرالد در بندِ ترجمه‌ی رباعی نبود؛ بل تمامیِ هَمّ ِ خود را به کار گرفت تا معرّف و مبیّنِ اندیشه‌ها و حالاتِ خیّام باشد:

فناپذیریِ زندگانی و عجزِ بشر در حلّ ِ معمّای هستی.

او مفهومِ رباعیاتِ خیّام را به‌صورتِ اشعاری نغز به زبانِ انگلیسی برگرداند و به‌دقّتِ تمام، همان روشِ سرودنِ رباعی را حفظ کرد. در پیِ انتشارِ این منظومه بود که خیّام شهره‌ی آفاق شد.

در باره‌ی خیّام و آثارش پژوهش‌های بسیاری انجام گرفته؛ اما شاید بتوان والاترین پژوهش را از آنِ «صادق هدایت» دانست. هدایت که از نوجوانی به‌شدّت دل‌بسته‌ی خیّام بود، در باره‌ی او دو کتاب نوشت:

کتابِ نخستین: «رباعیاتِ خیام» در سالِ هزار و سیصد و سه در تهران چاپ شد. کتاب، شرحِ حالِ متداول و متعارفِ خیّام را در بر می‌گیرد و هدایت در مقدمه‌ای که بر آن نوشته، بخشی از مطالعاتِ شخصیِ خود در براه‌ی خیّام را نیز آورده‌است. هدایت در این مقدّمه، خیّام را ریاضی‌دان، منجّم و فیلسوفی می‌شناسد که به‌هنگامِ فراغت، رباعی می‌سروده‌است. کتاب، دویست و یک رباعی را در بر می‌گیرد. صادق هدایت در گزینشِ رباعیات، دقّت و وسواسِ بسیار نشان داد. چرا که معتقد بود تعدادِ زیادی از رباعی‌ها را کسانِ دیگری سروده و به دلایلِ گونه‌گون، حتی برایِ مخدوش کردنِ فلسفه و شیوه‌ی تفکّرِ وی، به او نسبت داده‌اند.

کتابِ دوم: «ترانه‌های خیّام» که ده سال بعد، در هزار و سیصد و سیزده چاپ شد، نشان می‌دهد که صادق هدایت پژوهشِ خود در باره‌ی خیّام را ده سال تمام با وسعتِ بسیار ادامه داده و با بررسیِ تمامیِ متون و اسناد و نُسَخِ قدیمی، به دیدگاه‌های تازه‌ای در باره‌ی خیّام رسیده‌است.

در «ترانه‌های خیام» بسیاری از رباعیاتِ کتابِ نخست حذف شده و در مجموع یکصد و چهل و سه رباعی در آن آمده‌است. هدایت در مقدّمه‌ی مفصّل و آگاه‌کننده‌ی خود بر این کتاب، ویژگی‌های خیّامِ فیلسوف و خیّامِ شاعر را بر می‌شمرد و یادآور می‌شود که گرچه تعدادی از رباعی‌های این کتاب نیز احتمالاً سروده‌ی شخصِ خیّام نیست، امّا به‌هر روی، با زبان و اندیشه و فلسفه‌ی او هم‌خوانی و هم‌نواییِ کامل دارد.

هدایت می‌نویسد:

«… این ترانه‌هایِ در ظاهر کوچک، ولی پر مغز، تمامِ مسائلِ مهم و تاریکِ فلسفی که در ادوارِ مختلف انسان را سرگردان کرده و افکاری که جبراً به او تحمیل شده و اسراری که برایش لاینحل مانده مطرح می‌کند…».

«… فریادهای او، انعکاسِ دردها، اضطراب‌ها، ترس‌ها، امیدها و یاس‌های میلیون‌ها نسلِ بشر است که پی در پی، فکر، آن‌ها را عذاب داده‌است. خیّام سعی می‌کند همه‌ی این مشکلات، معماها و مجهولات را آشکارا و بی‌پرده حل بکند…».

به‌اعتقادِ هدایت، خیّام در شعر پی‌روِ هیچ‌کس نیست اما بسیاری از برجسته‌ترین شعرای ایران از او تاثیر پذیرفته و تقلید کرده‌اند.

صادق هدایت می‌نویسد:

«… از همه‌ی تاثیرات و نفوذِ خیّام در ادبیاتِ فارسی، چیزی که مهم‌تر است، رشادتِ فکری و آزادی است که ابداع کرده و گویا به قدرتِ قلمِ خودش آگاه بوده. چون در «نوروزنامه» در فصلِ «اندر یاد کردنِ قلم» حکایتی می‌آورد که قلم را از تیغِ برهنه موثّرتر می‌داند و این‌طور نتیجه می‌گیرد: «و تاثیرِ قلم، صلاح و فسادِ مملکت را کاری بزرگ است و خداوندانِ قلم را که معتمد باشند، عزیز باید داشت.»

به‌گفته‌ی هدایت: «… خیّام، نماینده‌ی ذوقِ خفه‌شده، روحِ شکنجه‌دیده و ترجمانِ ناله‌ها و شورشِ یک ایرانِ بزرگ، باشکوه، آباد و قدیم است…».

فریدون فرح‌اندوز

* در تنظیمِ این نوشته و فراهم‌آوریِ «هفت‌هزار سالگان» از کتابِ «خیامِ صادق، مجموعه‌ی آثارِ صادق هدایت در باره‌ی خیام، مقدمه و گردآوریِ جهانگیر هدایت» و نسخه‌های متعددِ «رباعیاتِ خیام» و «ترانه‌های خیام» بهره گرفته‌شده‌است.

پژوهش: صادق هدایت

موسیقی: محمدرضا علیقلی

کاری از: سهراب اخوان

فراهم‌آوری «هفت هزار سالگان» بی یاری و همدلی بی‌دریغ و سخاوت‌مندانه‌ی:

دکتر محمد پاک‌روان، احمد پژمان، دکتر ماندانا زندیان، علی حیدری، فهیمه صدری، رامین صدیقی

امکان‌پذیر نمی‌بود. سپاس

محمدرضا علیقلی، یکی از پر آوازه‌ترین موسیقی‌دانان و آهنگ‌سازانِ امروزِ ایران، در ۱۳۴۰ متولّد شد؛ فراگیریِ موسیقی را از چهارده سالگی آغاز کرد و چهار سال بعد، نخستین آثارِ خود را برای مجموعه‌های تلویزیونی و کارهای نمایشی نوشت.

محمدرضا علیقلی تا کنون برای بیش از ۱۵۰ فیلم سینمایی و مجموعه تلویزیونی، از جمله «خیلی دور، خیلی نزدیک»، «آوای زمین»، «سیمرغ»، «خاکِ سرخ» و «نرگس» موسیقیِ متن نوشته. جوایزِ بسیاری ربوده و از سوی دوست‌داران و کارشناسانِ موسیقی، به یک‌سان موردِ ستایش قرار گرفته‌است.

در مجموعه‌ی «هفت هزار سالگان» از موسیقی متنِ فیلمِ «سیمرغ» ساخته و پرداخته‌ی محمدرضا علیقلی بهره گرفته‌شده‌است.

فریدون فرح اندوز، در ۹ اسفند ۱۳۲۵ خورشیدی در تهران متولد شد. تحصیلاتِ ابتدایی و متوسطه‌ی خود را در تهران به پایان رساند و تحصیلاتِ عالیِ خود را در رشته‌ی زیست شناسی در دانشگاه تهران تکمیل نمود. کار را از سال ۱۳۴۵با شرکت در نمایش‌های رادیویی رادیو تهران آغاز کرد. در سال ۱۳۴۶ رسماً به استخدامِ تلویزیون ملی ایران در آمد و تا سال ۱۳۵۷ در این رسانه خدمت کرد. فرح‌اندوز سال‌ها مدیر و سردبیرِ بخشِ خبرِ شبکه‌ی دومِ تلویزیون ملی ایران بود و در کنارِ این سمت، به گویندگی و اجرای برنامه‌های دیگر تلویزیونی نیز می‌پرداخت. او در همین زمان با سفر به مراکزِ استان‌های مختلف، به افتتاحِ تلویزیون در این استان‌ها کمک می‌کرد. در سال ۱۳۵۴ برای گذراندنِ یک دوره‌ی آموزشیِ شش‌ماهه در علومِ ارتباطات و رادیو و تلویزیون در دانشگاهِ میشیگان، به آمریکا رفت. پس از بازگشت به وطن، فعالیتِ حرفه‌ایِ خود را با ساختنِ صدها برنامه‌ی تلویزیونی و مصاحبه با بسیاری از شخصیت‌های مطرحِ فرهنگی، ادبی، سیاسی و اجتماعیِ آن روزها ادامه داد.

سهراب اخوان، در نوجوانی و به هنگامِ تحصیل در دبیرستان، به رسانه‌های گروهی پیوست و در سمتِ مجریِ برنامه‌های گوناگون بر صفحه‌ی تلویزیونِ ایران ظاهر شد. اما بعدها به تهیه و تولیدِ برنامه دل‌بستگیِ بیشتر یافت و پس از گذراندنِ دوره‌های گوناگونِ تخصصی در دانشگاهِ ایالتیِ میشیگان و تعدادی از بزرگ‌ترین مراکزِ رادیو تلویزیونیِ جهان همانندِ بی‌بی‌سی، رادیو تلویزیون فرانسه و صدای آلمان، به‌صورتِ حرفه‌ای در رادیو تلویزیونِ ملیِ ایران، به کارگردانی و تهیه و تولیدِ فیلم و برنامه‌های تلویزیونی پرداخت. سهراب اخوان بیش از ۳۰۰ ساعت برنامه تلویزیونی ساخته و فیلم‌های مستندی چون «صومعه‌ی خالیِ آن روزها» را کارگردانی کرده‌است. سهراب اخوان پس از انقلاب در لس آنجلس اقامت کرد و علاوه بر مدیریتِ موسسه‌ی «فیلک اکس میدیا» و «صدای کتاب»، به تولید و اجرای برنامه‌های رادیو تلویزیونی ادامه داد.

زنده‌یاد سهراب اخوان، روز پنجم بهمن ۱۳۹۷، برابر با ۲۵ ژانویه ۲۰۱۹، پس از ماه‌ها مبارزه با بیماری سرطان، در سن ۷۹ سالگی در منزل خود در لس آنجلس درگذشت.