۲: صلاح کار کجا و من خراب کجا

خراب: ۱- ویران، نادرست ۲- مست، بدمست

مصلحت: خیر، نیکی، شایستگی

فاصله ی زیادی بن ِ صلاح ِ کار و من ِ مست و خراب هست. ببین که تفاوت ِ ره (فاصله) از کجا به کجا است!

از صومعه و لباسی که برای ظاهرنمایی و ریاکاری می پوشند دلگیرم. جای دیر مغان را به من نشان بده و بگو که شراب ناب کجا است؟

رندی آخر چه نسبتی با صَلاح و تقوا می تواند داشته باشد {نسبتی با هم ندارند!} گوش دادن به موعظه کجا و آواز و نغمه ی ساز کجا؟

دل ِ دشمنان با دیدن ِ روی دوست چیزی دستگیرشان نخواهد شد و چیزی در نخواهند یافت. حکایت این دو مثل حکایت چراغ ِ خاموش (مرده) و آفتاب است. چراغ مرده از شمع آفتاب در نخواهد گرفت.
شمع ِ آفتاب؛ آفتاب را به شمع تشبیه کرده است.

وقتی که خاک ِ آستان ِ شما، سُرمه ی چشم ِ ما (من) است، من کجا را دارم که از این آستانه بروم؟ {جایی را ندارم که بروم.} چون باید در این درگاه و آستانه بمانم تا خاک ِ آن را توتیای چشم ِ خود کنم.

کجا رویم بفرما به نوعی کنایه ئی طنزآلود است: شما بفرما من کجا بروم؟ (جایی نیست که بروم!)

کُحل: سُرمه، ماده ای گَرد وار که بر روی چشم (برای شفا) می کشند، سنگ ِ سرمه را توتیا هم می گویند.

بینش: در این جا مَجازاً به معنای چشم به کار رفته است. (مجاز با علاقه ی معلولیّت: ذِکر ِ معلول و اراده ی علّت)

می توان بینش را به معنای فهم و بینایی هم در نظر گرفت. در این صورت کُحل ِ بینش را می توان با تاکید بر وجهه ی شفابخش بودن ِ کُحل، ترکیب اضافی به مفهوم ِ چیزی که باعث افزایش بینایی {و درّاکه} می شود هم معنی کرد.

زنخدان: چانه

سیب ِ زنخدان: چانه را به سیب تشبیه کرده است.

چاه زنخدان: چاله ی کوچکی که در میان چانه هست که نام آناتومیک علمی آن SYMPHYSIS MENTI است که عارضه ای است که بر اثر پیوند دو قسمت جمجمه در زمان تشکیل سر ایجاد می شود.

شاعران آن را مزید زیبایی و جمال یار می دانستند و به آن چاه زنخدان (چاه و دامی که عاشق در آن گرفتار می شود) می گفتند.

خطاب به دل ِ خود می گوید که سیب ِ زنخدان را در نظر نگیر و به هوای سیب راه نیفت که چاه در راه است! یعنی برای سیب ِ چانه ی یار، دامی به شکل چاه تعبیه شده است ممکن است برای رسیدن به سیب، در چاه بیفتی. و هشدار می دهد که ای دل! با این شتاب به کجا می روی؟ مراقب باش!

روزگار وصال گذشت. یادش به خیر! یاد ِ آن کرشمه ها و عتاب ها به خیر. اکنون چه شدند آن کرشمه و عتاب ها؟

عتاب: خشم گرفتن و ملامت کردن و تندی کردن است. که شاعر در این جا این عتاب و تندی یار را هم مانند کرشمه (ناز و غمزه) ی او به نیکی یاد می کند. که در روزگار وصال بود اما امروز از کرشمه و عتاب یار نیز محروم است.

ای دوست! انتظار نداشته باش {که بی تو} حافظ آرام و قرار و خواب داشته باشد. (او دیگر نمی داند که) قرار چیست و صبوری کدام است و خواب کجاست!