فروغ: روشنایی، تابناکی
زیبایی به ماه تشبیه شده که تابناکی این ماه به خاطر روشنایی چهره‌ی درخشان معشوق است.

در نجوم، می‌دانیم که ماه از خود نوری ندارد و نور خورشید را منعکس می‌کند.

آبرو: اعتبار
زنخدان: چانه
چاه زنخدان: فرورفتگی چانه که به چاه تشبیه شده

روی ، زنخدان تناسب
آب ، چاه تناسب
فروغ ، ماه ، رخشان تناسب

ترتیب اجزاء جمله:

ای (کسی که) فروغ ِ ماه ِ حسن، از روی رخشان ِ شما (است) (و)
آب روی خوبی، از چاه ِ زنخدان ِ شما (است)
تجلی زیبایی ، وامدار روی درخشان شما (معشوق) است و خوبی اگر اعتباری دارد به خاطر چاه زنخدان شما است.
خوبی، آبرو و اعتبارش را از چاه زنخدان شما دارد.

عزم: قصد، آهنگ
جان به لب آمدن: کنایه از درمانده شدن و رو به مرگ بودن
جان بر آمدن: کنایه از مرگ

جان، به قصد دیدار تو بر لب آمده است، حال این جان بازگردد (به تن و زنده بماند) یا (از لب) برآید؟ (و بمیرد) فرمان شما چیست؟

نرگس: استعاره از چشم یار به سبب خماری
طرف: چشم، گوشه‌ی چشم

طرف بستن:

1. سود بردن
2. چشم بستن

عافیت:

1. سلامت
2. (قدیمی، مجاز) زهد، پرهیزگاری

مستان: استعاره از چشمان مست
مستوری: پوشیدگی، عفت و پاکدامنی

با توجه به کلمات زهد و چشم که در این بیت استفاده شده، مستوری معنی چشم‌پاکی می‌دهد. بنابراین این کلمات همگی در معنی چشم به کار رفته‌اند: نرگس، طرف، مستوری، مستان

دور:

1. گردش، حرکت دَوَرانی چیزی
2. دوران، عصر

طرف بستن ، نفروشند تناسب

• ترتیب اجزاء جمله:
  کس به دور نرگست از عافیت طرفی نبست، به (است) که (آنان) به مستان شما مستوری نفروشند.
• هیچ‌کسی با (گردش/در زمان مستی) چشمان چون نرگس شما به سلامت نتوانست چشم برهم گذارد، بهتر است که در مقابل چشمان مست شما، کسی ادعای مستوری و پاکدامنی نکند.
• هیچ کسی با (گردش/در زمان مستی) چشمان چون نرگس شما از پرهیزگاری بهره‌ای نبرد، بهتر آنست که در مقابل چشمان مست شما ادعای پاکدامنی نکنند.

رخشان: درخشان
مگر: حتما، قطعا
دیده: چشم

خواب‌آلود ، بیدار تضاد
دیده ، روی تناسب

ترتیب اجزاء جمله:

 مگر بخت خواب‌آلود ما بیدار خواهد شد‌، زان که روی رخشان شما بر دیده آبی زد‌‌.

پیرو بیت ۱، که چهره‌ی معشوق را باطراوت می‌بیند:

از آنجایی که روی درخشان و باطراوت شما بر چشمان ما آبی زد (تا خواب از سرمان برود) قطعا بخت خواب‌آلود ما هم از خواب بیدار خواهد شد.

بو که: به امید اینکه
بو: شمیم، رایحه
بستان: بوستان
خاک بوستان: خاکی که گلدسته‌ی رخ در آن پرورش یافته، وجود معشوق

گلدسته ، بستان تناسب

ترتیب اجزاء جمله:

گلدسته‌ای از رُخت با صبا همراه بفرست بو که از خاک بستان شما بویی بشنویم.

از چهره‌ی همچون گل خودت، دسته‌ای گل به همراه صبا، برای ما بفرست به این امید که شمیمی از خاک بوستان شما بشنویم (صبا بویی خوش از وجود چون گل تو بیاورد)

بزم: مجلس

دوران:

1. عهد، زمان
2. دور ِ باده

مراد: آرزو

بزم جم:

1. مجلس جمشید
2. بزمی که برپا شده به بزم جمشید تشبیه شده

ساقی ، بزم ، جام می ، دوران تناسب

ای ساقیان مجلس جمشید شاه (یا هر مجلسی که چون مجلس جمشید پرشکوه و طربناک است) ، عمرتان افزون و آرزوتان برآورده باد!

• گرچه جام ما در زمان شما پر از می نشد! (حیف که ما هم دوره با شما نیستیم)
• گرچه جام ما در بزم دور ِ شما پر می نشد!

دلدار: معشوق
خرابی کردن: بی‌قراری کردن، بی‌صبری
زینهار: شبه جمله، برحذر باش، آگاه باش

دل من برای دلدار بی‌قراری می‌کند به او خبر دهید!
ای دوستان! برحذر باشید (ازین اتفاق ناگوار) جان من را چون جان خود بدانید (در حفظش کوشا باشید)

هم‌دستان: هم داستان، قرین، هم آهنگ
غرض: مقصود، هدف
خاطر مجموع: خیال راحت
خاطر: اندیشه، فکر
دست دادن: میسر شدن

خاطر مجموع ، زلف پریشان پارادوکس

ترتیب اجزاء جمله:

یارب! کی این غرض دست دهد که خاطر مجموع ما (و) زلف پریشان شما هم‌دستان شوند.

یارب! کی این هدف میسر می‌شود که خاطر مجموع ما و زلف پریشان شما در کنار هم قرین شوند.

خاک ، خون ، کشته ، قربان تناسب

وقتی که بر ما می‌گذری دامنت را (بالا بگیر و) از خاک و خونی که بر زمین ریخته دور کن زیرا که در این راه افراد زیادی قربان شما شده‌اند و در گذار شما کشته شده‌اند.

آمین: برآور، اجابت کن
روزی: قسمت

لعل شکرافشان: استعاره از لب سرخ یار که سخنانی چون شکر می‌گوید

حافظ دعایی می‌گوید بشنو و دعا کن برآورده شود: لب سرخ و شکرافشان شما نصیب و قسمت ما شود!

حق ناشناس: ناسپاس
سر ِ آدم ناسپاس، مانند گویی در بازی چوگان شود

ای باد صبا! پیام ما را به ساکنان شهر یزد بگو:
الهی که سر ِ هرکسی که ناسپاس باشد، گوی چوگان شما شود! (نفرین)

بساط: آنچه بگسترانند از جمله فرش یا بزم …
همت: ارادت
قرب: نزدیکی، جوار
ثتاخوان: دعاگوی
بنده: خدمتکار

دور ، قرب تضاد
بنده ، شاه تضاد

در ادامه‌ی خطاب به مردم یزد:
گرچه از همجواری با شما دوریم اما ارادت ما به شما نزدیک است، خدمتگزار شاه شما و دعاگوی شما هستیم.

اختر: ستاره‌ی بخت و اقبال، طالع
بلند اختر: دارای اقبال بلند و رفیع
خدارا: به خاطر خدا
همت: جوانمردی، بلندنظری
ایوان: کاخ، قصر

ای پادشاهی که طالع و اقبالی رفیع داری، به خاطر خدا از روی بزرگمنشی توجهی به ما کن تا ما هم مانند ستاره بر خاک آستان شما بوسه زنم.

جایگاه و اقبال پادشاه چنان رفیع است که گویی کاخ او در آسمان‌ها بنا شده و ستارگان هردم بر خاک آستان او بوسه می‌زنند.