خانه: (قدیمی) اتاق

کاشانه: خانه‌ی محقر

جانانه: دلبر زیبارو که عاشق او را مانند جانش دوست دارد.

خانه ، کاشانه تناسب

سینه ، دل تناسب

وجود عاشق به کاشانه (خانه) تشبیه شده

دل عاشق به خانه (اتاق) تشبیه شده

در غم دوری از محبوب، دلم آتش گرفته و سینه‌ام را به آتش کشانده.

در این اتاق آتشی بود که به کل خانه سرایت کرد و تمام وجودم در آتش دوری از محبوب می‌سوزد.

مِهر: محبت

رخ: رخساره

جانانه: محبوب

گداختن: ذوب شدن

از واسطه‌ی: به واسطه‌ی

مهر:

۱- محبت

۲- خورشید

تن ، رخ ، جان تناسب

گداخت ، آتش ، بسوخت تناسب

تنم به علت دوری از دلبر گدازان و سوزان شد(شروع به ذوب/آب شدن کرد)،

۱- آتش محبت معشوق در جانم افتاد و جانم را سوزاند.

۲- آتش چهره‌ی چون خورشید محبوب، جانم را سوزاند‌.

دوش: دیشب

اشک ، شمع ، پروانه تناسب

شمع می‌گدازد و قطره قطره ذوب می‌شود

پروانه در آتش عشق، می‌سوزد و جانش را از دست می‌دهد.

شاعر خودش را به شمعی تشبیه کرده که دل همان شعله است و اشک‌های عاشق در فراق معشوق مانند اشک‌‌های شمع است.

سوز دل عاشق و لهیب اشک‌های او چنان زیاد است که دل شمع را به رحم می‌آورد و شمع مانند پروانه، برای عاشق سوخته‌دل، جانش را از دست می‌دهد.

(کنایه از شب‌زنده‌داری عاشق در فراق یار و از بین رفتن شمع در طول شب)

ترتیب اجزاء جمله:

سوز دل بین که ز بس آتش اشکم [هست] دوش دل شمع ز سر مهر بر من، چو پروانه بسوخت.

در دلم چنان سوز و گدازی هست که اشک‌هایی مانند شعله‌های آتش دارم که از بسیاری آنها، دوش شمع از روی محبت، دلش برای من مانند پروانه بسوخت.

دلسوز: مشفق، مهربان

خویش:

۱- خویشاوند

۲- خویشتن، از خویش رفتن: کنایه از، از دست رفتن

غریب:

۱- عجیب

۲- بیگانه

که:

۱- کسی که

۲- حرف ربط

آشنا ، غریب تضاد

خویش ، بیگانه تضاد

ترتیب اجزاء جمله:

نه غریب است که آشنایی، دلسوز من است. چون من از خویش برفتم، دل بیگانه بسوخت.

عجیب نیست که آشنایان دلسوز من باشند، زیرا که وقتی من از خودم بی‌خود شدم و از دست رفتم، (حتی) دل بیگانگان (هم) به حال من سوخت.

(پس نگرانی آشنایان برای من طبیعی است.)

آن کسی که دلسوز منست، آشنایی است که با من بیگانه نیست، وقتی که من از خویش بی‌خود شدم و رو به نابودی بودم، دل بیگانگان به حال من سوخت (که چون بیگانگان حال مرا درک می‌کنند، آنها غریب ِ آشنای من هستند.)

آب خرابات: شراب

آتش میخانه: شراب

خانه: اتاق

آب ، آتش تضاد

آب خرابات، خرقه‌ی زهد و ریایی مرا با خود برد و با باده‌نوشی در میخانه، خانه‌ی عقلم را سوزاندم.

در میخانه و با باده‌نوشی از عقل و ریا دوری جسته است.

(حافظ برای هریک از اعضاء بدن اتاقی متصور است.)

خمخانه: میخانه، خانه یا سردابی که خم‌های شراب را در آنجا می‌گذارند، جایی که شراب می‌اندازند‌.

پیاله ، می ، خمخانه تناسب

لاله، به جام می شباهت دارد

(برای ترک باده‌نوشی توبه کردم و پیاله شکستم) از توبه‌ای که کردم دلم بشکست، مانند پیاله‌ای که می‌شکند.

بدون شراب و در دوری از خمخانه، مانند لاله جگرم سوخت.

ماجرا: آنچه واقع شده، رویداد

ماجرا کردن: شکایت کردن

مردم چشم: مردمک چشم

مردم دیده ، بسوخت تناسب

خرقه درآوردن ، خرقه سوزاندن تناسب

ترتیب اجزاء جمله:

ماجرا کم کن و بازآ که مردم چشم من خرقه از سر به در آورد و به شکرانه بسوخت.

عنبیه (قسمت رنگی چشم که مردمک در مرکز آن قرار گرفته) به عنوان خرقه‌ی مردمک تصور شده که از بسیاری اشک، عنبیه سفید شده و چشم سوخته و نابینا گشته است.

مردمک چشم من از بسیاری گریه و اشک ریختن در دوری از تو، بسوخت و نابینا شد، کمتر گله و شکایت کن و بازگرد، چرا که چشمم را به شکرانه‌ی بازگشت تو فدا کردم.

ترتیب اجزاء جمله:

ماجرا کم کن و بازآ که مردم چشم، خرقه‌ی مرا از سر به در آورد و به شکرانه بسوخت.

کمتر گله و شکایت کن و بازگرد، چرا که مردمک چشمم با بسیاری گریه و اشک ریختن، من را رسوا کرد و باعث شد من خرقه‌ی ریایی خویش را از سر درآورم و به شکرانه‌ی رهایی از زهد ریایی آن را بسوزانم.

(خرقه‌ باعث دوری بین عاشق و معشوق بوده که با سوزاندن آن، به وصال امیدوار می‌شود.)

خرقه از سر به در آوردن و سوزاندن آن مصداق ترک اولای شرعی است.

افسانه: داستان

به افسانه سوختن: به بیهودگی سوختن

ای حافظ! از پرداختن به افسانه (ماجرای بین عاشق و معشوق) بپرهیز و لحظه‌ای می بنوش، چرا که شب نخوابیدیم و شمع به بیهودگی بسوخت.