قدح: کاسه‌ی بزرگ، ظرفی که در آن شراب ریزند
دیر مغان: عبادتگاه زرتشتیان
قدحی در دست: قید حالت
نرگس: استعاره از چشم خمار معشوق

در دیر مغان یارم درحالی که قدحی باده در دست داشت آمد، از شراب مست بود و باده‌گساران از چشمان مست و خمار او، سرمست شدند (بودند).

نعل: قطعه‌ای آهنی که به پاشنه‌ی کفش یا به سم ستور می‌زنند.
سمند: اسب زرد رنگ
پست: کوتاه، کم ارتفاع

بالا ، پست تضاد

جای سُم ِ اسب معشوق که شکل هلالی دارد به ماه نو که هلالی است تشبیه شده

در جای پای اسب زرد رنگ تو شکل ماه نو پیداست (بر فراز آسمان اسب می‌دوانی) و در مقایسه با قد بلند تو، قد درخت صنوبر کوتاه است.

آخَر: دیگر، دیگری
آخِر: پایان کار
نظر داشتن: نظر افکندن، نگریستن

هست ، نیست تضاد

ترتیب اجزاء جمله:

آخر به چه گویم از خود خبرم هست، چون نیست وز بهر چه گویم با وی نظرم نیست، چون هست.

دیگر به چه علت بگویم که از خودم خبر دارم در صورتی که از خودم بی‌خبر و غافل شده‌ام و از برای چه بگویم به او نمی‌نگرم در صورتی که نگاهم را به او دوخته‌ام.

افغان: فغان و غوغا
نظربازان: رندان
دمساز: همدم

نشستن:

۱- (برای شمع) خاموش شدن
۲- روی زمین نشستن

برخاستن:

۱- (برای معشوق) جلوه‌گری کردن
۲- ایستادن

نشستن ، برخاستن تضاد

دل به شمعی تشبیه شده که (در شب هجران) همدم عاشق است

هنگامی که معشوق جلوه‌گری را آغاز کرد/ایستاد، دلم که چون شمعی همدم من بود، برای تماشای او نشست/خاموش گشت چون در مقابل او جلوه‌ای نداشت و هنگاهی که معشوقم نشست/جلوه‌گری را خاتمه داد از رندان و نظربازان غوغا و فریاد بلند شد.

غالیه: ماده‌ای بسیار خوشبو مرکب از مشک و عنبر و .. به رنگ سیاه که موی را بدان خضاب کنند.
وسمه: برگ گیاهی است که در آن ماده‌ی رنگ کننده‌ای دارد و زنان در آب خیس می‌کنند و به ابروهای خود می‌کشند. رنگ آن سبز مایل به آبی است.
پیوستن: استعمال کردن
کمانکش: کمان کشنده، تیرانداز، کمان‌دار

خوشبویی غالیه به این علت است که در لابه‌لای موهای یار پیچیده شده و چون وسمه برای رنگ کردن ابروی یار استفاده شده، چنان کماندار شده/شکل کمانی (هلالی) می‌تواند بکشد.

خصلت‌های غالیه و وسمه، متاثر از یار است.

شده: رفته
شست:
– انگشت بزرگ شست
– قلاب ماهیگیری
– تور و دام و کمند
– زهگیر کمان

باز در مصرع اول: پیشوند فعل

باز در مصرع دوم: دوباره

آید ، ناید تضاد

ای یار! بازگرد تا عمر از دست رفته‌ی حافظ هم بازگردد (معشوق مانند عمر حافظ است) هرچند تیری که از کمان خارج شود دگربار باز نمی‌گردد. رفته