اگر آن تُرک ِ شیرازی به دست آرَد دل ِ ما را،
به خال ِ هندویَش بخشم سمرقند و بخارا را
بده ساقی می ِ باقی! که در جنّت نخواهی یافت
کنار ِ آب ِ رکن‌آباد و گلگشت ِ مصلّا را
فغان! کاین لولیان ِ شوخ ِ شیرین‌کار ِ شهرآشوب
چنان بردند صبر از دل، که تُرکان خوان ِ یغما را
زِ عشق ِ ناتمام ِ ما جمال ِ یار مستغنی‌ست
به آب و رنگ و خال و خط چه حاجت رو یِ زیبا را
من از آن حُسن ِ روزافزون که یوسف داشت، دانستم
که عشق از پرده‌یِ عصمت برون آرد زلیخا را
اگر دشنام فرمایی و گر نفرین، دعاگویم
جواب ِ تلخ می‌زیبد لب ِ لعل ِ شکرخا را
نصیحت گوش کن جانا! که از جان دوست‌تر دارند
جوانان ِ سعادتمند، پند ِ پیر ِ دانا را
حدیث از مطرب و می گو و راز ِ دهر کمتر جو
که کس نگشود و نگشاید به حکمت این معمّا را
غزل گفتی و دُر سُفتی؛ بیا و خوش بخوان حافظ
که بر نظم ِ تو افشانَد فلک عِقد ِ ثریّا را
غزل حافظ با صدای سهیل قاسمی
غزل حافظ با صدای فریدون فرح اندوز
نسخه‌های دیگر
نسخه‌بدل‌ها
متن نوشته شده در ستیغ بر اساس کتاب چاپ قزوینی و غنی است. دیوان حافظ ضبط‌ها، تصحیح‌ها و نسخه‌های دیگری هم دارد که چند نمونه از آن‌ها اینجا آمده است.
نسخه خطی ۸۰۱ - پیاده سازی سهیل قاسمی
۸
اگر آن تُرک ِ شیرازی به دست آرَد دل ِ ما را،
به خال ِ هندویَش بخشم سمرقند و بخارا را
بده ساقی می ِ باقی! که در جنّت نخواهی یافت
کنار ِ آب ِ رکناباذ و گلگشت ِ مصلّا را
فغان! کاین لولیان ِ شوخ ِ شیرین‌کار ِ شهرآشوب
چنان بردند صبر و دل، که تُرکان خوان ِ یغما را
زِ عشق ِ ناتمام ِ ما جمال ِ یار مستغنی ست
به آب و رنگ و خال و خط چه حاجت رو یِ زیبا را
حدیث از مطرب و می گو و راز ِ دهر کمتر جوی
که کس نگشوذ و نگشایذ به حکمت این معمّا را
من از آن حُسن ِ روزافزون که یوسف داشت، دانستم
که عشق از پرده‌یِ عصمت برون آرد زلیخا را
بذ م گفتی و خرسند ام! عفاکَ اللَه! نکو گفتی
جواب ِ تلخ می‌زیبد لب ِ لعل ِ شکرخا را
نصیحت گوش کن جانا! که از جان دوستر دارند
جوانان ِ سعادتمند، پند ِ پیر ِ دانا را
غزل گفتی و دُر سُفتی؛ بیا و خوش بخوان حافظ
که بر نظم ِ تو افشانَد فلک عِقد ِ ثریّا را
خانلری
اگر آن تُرک ِ شیرازی به دست آرد دل ِ ما را
به خال ِ هندوَش بخشم سمرقند و بخارا را
بده ساقی می ِ باقی که در جنت نخواهی یافت
کنار ِ آب ِ رکن آباد و گلگشت ِ مصلّا را
فغان کاین لولیان ِ شوخ ِ شیرین کار ِ شهرآشوب
چنان بردند صبر از دل که ترکان خوان ِ یغما را
زِ عشق ِ ناتمام ِ ما جمال ِ یار مستغنی‌ست
به آب و رنگ و خال و خط چه حاجت رو یِ زیبا را
حدیث از مطرب و می گو و راز ِ دهر کمتر جو
که کَس نگشود و نگشاید به حکمت این معمّا را
من از آن حسن ِ روزافزون که یوسف داشت دانستم
که عشق از پرده‌یِ عصمت برون آرد زلیخا را
بَدَم گفتی و خُرسند اَم عفاک اللَه نکو گفتی
جواب ِ تلخ می‌زیبد لب ِ لعل ِ شکرخا را
نصیحت گوش کن جانا که از جان دوستَر دارند
جوانان ِ سعادتمند پند ِ پیر ِ دانا را
غزل گفتی و دُر سُفتی بیا و خوش بخوان حافظ
که بر نظم ِ تو افشانَد فلک عِقد ِ ثریّا را
اختلاف نسخه ها بر اساس تصحیح خانلری
بیت یکم:
بخال هندویش
بیت دوم:
می صافی
نخواهی دید | بخواهی یافت
گل گشت مصلا را
بیت سوم:
لولیان شنگ
صبر و دل
بیت چهارم:
به آب و روی و خال | به رنگ و بوی و خال
بیت پنجم:
مطرب و نی گو | می گوی
کمتر جوی | کمتر گوی | کمتر گو
نگشوده نگشاید
بیت هفتم:
اگر دشنام فرمائی وگر نفرین دعاگویم
خرسندم نکو کردی و خوش گفتی
جزاک اللَه
می زیبد از آن لعل
بیت هشتم:
دوست تر دارند
حافظ شیراز
اگر آن تُرک ِ شیرازی به دست آرد دل ِ ما را
به خال ِ هندو یَش بخشم سمرقند و بُخارا را.
بده ساقی می ِ باقی، که در جَنَّت نخواهی یافت
کنار ِ آب ِ رکناباد و گلگشت ِ مصلّا را.
#
فغان! کاین لولیان ِ شوخ ِ شیرین کار ِ شهرْآشوب
چنان بردند صبر ِ دل، که تُرکان خوان ِ یغما را!
من از آن حسن ِ روزافزون که یوسف داشت، دانستم
که عشق از پرده‌یِ عصمت برون آرد زلیخا را!
زِ عشق ِ ناتمام ِ ما، جمال ِ یار مُستغنی‌ست –
به آب و رنگ و خال و خط چه حاجت رو یِ زیبا را؟
#
بَدَم گفتی و خُرسند اَم. عفاک اللَه! کَرَم کردی!
جواب ِ تلخ می‌زیبد لب ِ لعل ِ شکرخا را.
نصیحت گوش کن جانا، که از جان دوستَر دارند
جوانان ِ سعادتمند پند ِ پیر ِ دانا را:
حدیث ِ مُطرب و مِی گوی و راز ِ دهر کمتر جوی
که کَس نگشود و نگشاید به حکمت این معمّا را.
#
غزل گفتی و دُر سُفتی، بیا و خوش بخوان حافظ
که بر نظم ِ تو افشانَد فلک عِقْد ِ ثُریّا را.
حافظ به سعی سایه
اگر آن تُرک ِ شیرازی به دست آرد دل ِ ما را
به خال ِ هندویش بخشم سمرقند و بخارا را
بده ساقی می ِ باقی که در جنّت نخواهی یافت
کنار ِ آب ِ رکناباد و گلگشت ِ مصلّا را
فغان کاین لولیان ِ شوخ ِ شیرین کار ِ شهرآشوب
چنان بردند صبر از دل که ترکان خوان ِ یغما را
زِ عشق ِ ناتمام ِ ما جمال ِ یار مستغنی‌ست
به آب و رنگ و خال و خط چه حاجت رویِ زیبا را
حدیث از مطرب و می گو و راز ِ دهر کمتر جو
که کس نگشود و نگشاید به حکمت این معمّا را
من از آن حسن ِ روزافزون که یوسف داشت دانستم
که عشق از پرده‌یِ عصمت برون آرد زلیخا را
اگر دشنام فرمایی وگر نفرین دعا گویم
جواب ِ تلخ می‌زیبد لب ِ لعل ِ شکرخا را
نصیحت گوش کن جانا که از جان دوستَر دارند
جوانان ِ سعادتمند پند ِ پیر ِ دانا را
غزل گفتیّ و دُر سُفتی بیا و خوش بخوان حافظ
که بر نظم ِ تو افشانَد فلک عِقد ِ ثریّا را
شرح سطر به سطر
یادآوری
شرح‌ها برگرفته از یادداشت‌هایِ سهیل قاسمی در واکاوی ِ غزل‌های حافظ از مجموعه‌یِ حافظ ِ شاعر است. ستیغ ادعایی در جامع و مانع بودن شرح ِ سطر به سطر ندارد و شرح‌ها ممکن است به‌مرور تغییر کنند یا تکمیل شوند.
اگر آن تُرک ِ شیرازی به دست آرَد دل ِ ما را، به خال ِ هندویَش بخشم سمرقند و بخارا را
تُرک: تُرکان قومی اند که از آسیای شرقی به ایران آمدند[۱]. * هندو: قومی اند از کشور ِهندوستان.
اینجا تُرک جایِ زیباروی آمده و هندو به معنای سیاه. تُرک ِ شیرازی می‌تواند تُرکی باشد که ساکن ِ شیراز است. تناسب بین ِ تُرک و هندو؛ و نیز میان شیراز و سمرقند و بخارا در بیت هست.
معنای بیت: اگر آن ترک ِ شیرازی دل ِ ما (من) را به دست آورد، سمرقند و بخارا را به خال ِ سیاه ِ او خواهم بخشید.
تُرکان ِ شیراز در اصل، همان ترکستانی‌ها بودند که به شیراز آمده بودند. این نژاد، پوست ِ سفید و مایل به زرد داشتند، زیبا روی بودند و چشمان ِ کشیده‌یِ زیبا داشتند[۲]. تُرک، با واژه‌یِ «هندو» علاوه بر نام ِ قومیت، تناسبی دیگر هم دارد از این لحاظ که «هندو» نیز معنایی مانند ِ غلام و خدمت‌کار را می داد.[۳] هم‌چنین رنگ ِ سفید ِ ترک‌ها و رنگ ِ سیاه ِ هندوها نیز تضاد دارد. در این بیت، بر خلاف ِ بیشتر ِ غزل‌های حافظ، شاعر نگاهی از موضع ِ بالاتر به معشوق دارد! برایِ او شرط می‌گذارد که دل ِ شاعر را به دست بیاورد! بذل و بخشش هم می‌کند!
[۱] خاست‌گاه ِ قوم ِ تُرک از ترکستان ِ چین، حدود ِ ایالت ِ سن کیانگ ِ چین ِ کنونی است و بر اثر ِ مهاجرت ِ مستمرّ ِ این قوم، رفته‌رفته بخش ِ بزرگی از آسیای مرکزی و روسیه‌یِ کنونی، نام ِ ترکستان به خود گرفت. ترکستان ِ شرقی سرزمینی است که در مغرب ِ چین قرار دارد. این ناحیه در پیش ِ مسلمانان، به کاشغر و خُتَن نیز معروف است. ترکستان ِ غربی یا ترکستان ِ روس، سرزمینی است که قسمت ِ عظیمی از آن در قدیم به نام ِ سرزمین ِ تور، توران و خوارزم معروف بود که امروز بین ِ افغانستان و شمال ِ شرقی ِ ایران و قزاقستان ِ روس و ترکستان ِ شرقی و مغولستان ِ خارجی قرار دارد. رود ِ سیحون و جیحون در آن جاری است. قسمت ِ شمال ِ غربی ِ این سرزمین را پیش از مغول، ترکستان و قسمت ِ جنوب ِ شرقی ِ آن را فَرغانه می‌نامیدند. (از دهخدا) در این باره یادداشتی نوشته‌ام که در پایان ِ کتاب هست.
[۲] ترکان ِ شیراز در زمان ِ حافظ و پیش از حمله‌یِ مغول‌ها، بیشتر به خدمت‌کاری و مشاغل ِ این‌چنینی مشغول بودند. مهاجرت ِ تُرکان به فارس در زمان ِ سلجوقیان یا غزنویان (قرن ِ پنجم و ششم هجری قمری) آغاز شده بوده و در عصر ِ حافظ تثبیت شده بود. سمرقند و بخارا شهرهایی بود که در قلمرو سلجوقیان و غزنویان و سامانیان نیز قرار گرفته بود. این، دست‌مایه‌ئی شاعرانه برای بخشیدن ِ سمرقند و بخارا (تصرفات) به خال ِ هندویِ تُرک ِ شیرازی است.
[۳] تردیدی نیست که امروزه این نحو استفاده از نام ِ قومیتها و تقلیل ِ آن به رنگ ِ پوست و شغل ِ خاص (خاصه مشاغل ِ پَست) شیوه‌یِ پسندیده‌ئی نیست. منتها از این ایراد گذر کنیم که شعر قریب به ششصد سال پیش سروده شده است.
بده ساقی می ِ باقی! که در جنّت نخواهی یافت کنار ِ آب ِ رکن‌آباد و گلگشت ِ مصلّا را
باقی: ۱. به جا مانده، باقی‌مانده. ۲. پاینده، جاوید (عمید) * جنّت: بهشت
آب ِ رُکن‌آباد و گُل‌گشت ِ مصلّا نام ِ مکان و گردش‌گاه‌هایی در شیراز بوده‌اند[۱].
معنایِ بیت: ای ساقی! باقی‌مانده‌یِ می را هم بده که بنوشم. که در بهشت هم جایی به این خوبی برایِ می نوشیدن نخواهی یافت.
می باقی را علاوه بر این معنا، می‌توان به می ِ جاودانی (باقی) تعبیر کرد و این تلقی با جنّت (بهشت) تناسب دارد. هم‌چنین با عنایت به این که در مصراع ِ دوم، کنار ِ آب ِ رکن‌آباد و گلگشت ِ مصلّا را با بهشت مقایسه کرده و از بهشت هم برتر دانسته، می‌توان برداشت کرد که از ساقی می‌خواهد که برای ِ او، می ِ باقی (می ِ جاودان، می ِ بهشتی) بیاورد. نوعی اغراق که یعنی می ِ این‌جهانی، در خور ِ این مکانی که از بهشت برتر است نیست! و باید از آن می نوشید که در بهشت هست. هم‌چنین می‌شود گفت شاعر می ِ ساقی را به می ِ باقی تشبیه کرده است.
[۱] آرامگاه ِ حافظ، در همان محلّ ِ گلگشت ِ مصلّا است.
فغان! کاین لولیان ِ شوخ ِ شیرین‌کار ِ شهرآشوب چنان بردند صبر از دل، که تُرکان خوان ِ یغما را
لولی: ۱. بی‌شرم و بی‌حیا. ۲. آوازه‌خوان ِ دوره‌گرد[۱]. ۳. کولی و لوَند. ۴. در هندوستان، لولی زن ِ فاحشه را گویند. (برهان) * شوخ: ۱. ناپاک. ۲. بذله‌گو. * شیرین‌کار: ۱. مسخره و کسی که سخنان ِ لطیف و طُرفه می‌گوید، کسی که کار و هنر ِ جالب ِ توجه از خود نشان می‌دهد، شعبده‌باز و حقّه‌باز، چاپلوس ۲. مردم ِ سلیم‌النفس و خوش‌خوی، کسی که کارهایِ خوب از دست‌اش بر می‌آید. * خوان یغما: سفره‌ئی برای عموم ِ مردم بگسترانند، که در نهایت چیزی از آن باقی نمی‌مانَد[۲]. لولیان ِ شوخ ِ شیرین‌کار ِ شهر آشوب. واج‌آرایی ِ حرف ِ «شین» چشم‌گیر (گوش‌نواز) است. آن تُرک ِ شیرازی که در ابتدایِ غزل از او نام برده شد، می‌تواند یکی از همین لولیان باشد. و آن نگاه ِ از بالا به پایین ِ بیت ِ اوّل به ترک ِ شیرازی، و این لولی ِ بیت ِ سوم، می‌تواند همین جایگاه ِ لولیان را به ذهن بیاورد. و بیت، تصویری از دلبری ِ این لولیان به دست می‌دهد: به سرعت به یغما رفتن ِ خوان، به‌یک‌باره، به‌سرعت و بی‌رحمانه.
معنای بیت: ای فغان! که این لولیان ِ شوخ و شیرین‌کار و شهر آشوب چنان صبر از دل بردند که انگاری ترکان خوان ِ یغما را می برند (سفره را غارت می کنند.) این بیت، اشاره‌یِ ملیحی به غارت ِ ترکان و تصرّف ِ سمرقند و بخارا هم می‌تواند باشد که در بیت ِ پیشین به آن اشاره شده بود.
[۱] «ای لولی ِ بربط‌زن تو مست‌تری یا من؟ / ای پیشِ چو تو مستی افسونِ من افسانه» (مولوی، غزل ۲۳۰۹)
[۲] در باره‌یِ خوان ِ یغما تعابیر و روایاتی هست از رسومی از اقوام ِ ترک که گویا به مناسبتی، غذا را می‌خوردند و سفره را نیز همراه با کاسه و بشقاب ِ آن با خود می‌بردند، یا می‌شکستند.
زِ عشق ِ ناتمام ِ ما جمال ِ یار مستغنی‌ست به آب و رنگ و خال و خط چه حاجت رو یِ زیبا را
عشق ِ ناتمام: عشق ِ ناقص و ناکافی و در نظر ِ یار بی‌ارزش. مستغنی: بی‌نیاز
معنای بیت: همان‌طور که رویِ زیبا نیازی به آرایش و بَزَک (آب و رنگ و خال و خط) ندارد، جمال ِ یار، نیازی به عشق ِ بی‌کمال و بی‌ارزش ِ من ندارد.
آب و رنگ و خال و خط، در اشاره به اسباب ِ آرایش‌گری آمده. سرخاب و سفیداب و رنگ و خط و خال. مشّاطه‌ها (هم برای زیبایی و هم برای این‌که مواد ِ خوش‌بو را به صورت ِ یار بنهند) روی صورت خال می‌کشیدند.
من از آن حُسن ِ روزافزون که یوسف داشت، دانستم که عشق از پرده‌یِ عصمت برون آرد زلیخا را
یوسف: فرزند ِ یعقوب ِ نبی که خود نیز پیامبر بود. به حُسن و زیبایی و خوب‌رویی شهره بود.[۱] * زلیخا: همسر ِ فرمان‌روای مصر. حُسن: زیبایی. حُسن ِ روزافزون: زیبایی‌ئی که روز به روز بیشتر می‌شود.
معنایِ بیت: عشق باعث شد که زلیخا از پرده‌ی عصمت برون آید. من این را از زیبایی ِ روزافزون ِ یوسف دانستم (فهمیدم؛ متوجه شدم). پرده‌یِ عصمت می‌تواند «اضافه‌ی اقترانی» باشد. علاوه بر این که می توان «عصمت» را به «پرده» تشبیه کرد. نخست این که زنان در قصر و بارگاه پرده‌نشین بودند؛ روی بر می‌گرفتند و در صورت ِ لزوم با نامحرم‌ها از ورایِ پرده‌ئی گفت و گو می‌کردند. این روز به روز زیبا تر شدن یوسف باعث می‌شد که زلیخا عاشق ِ یوسف شود. به «پرده» در قصه‌ی یوسف و زلیخا و وقایع ِ آن اشاره شده است.
[۱] داستان ِ زندگی یوسف و ماجرای عاشقانه و رسوایی زلیخا و یوسف از داستان‌های معروف است. زلیخا همسر فرمان‌روای مصر و یوسف بنده‌یِ او بود. و زلیخا عاشق ِ یوسف می‌شود. یوسف نمی‌پذیرد و …
اگر دشنام فرمایی و گر نفرین، دعاگویم جواب ِ تلخ می‌زیبد لب ِ لعل ِ شکرخا را
دشنام: نام ِ زشت و فحش و سرزنش و طعنه و بهتان و لعنت. (ناظم الاطباء) * نفرین: دعایِ بد. لعنت. نه‌آفرین (دهخدا) * دعا گفتن: طلب ِ خیر برای کسی کردن. (دهخدا) * می‌زیبد: ۱. برازنده است. ۲. زیبا می‌کُنَد. * خائیدن: ۱. به دندان نرم کردن و جویدن. ۲. دشنام دادن. سخنان ِ نکوهیده گفتن[۱]. (دهخدا)
معنای بیت: اگر به من دشنام و نفرین هم بگویی باز هم من تو را دعا می‌گویم. تو جواب ِ تلخ هم به من بدهی، لب ِ لعل ِ شکرخای تو زیباتر هم می‌شود!
خاییدن در معنای جویدن و چیزی را با دندان نرم کردن: لب ِ شکرخا لبی است که انگاری شکَر در دهان دارد و در حال ِ جویدن ِ آن است. خائیدن در معنایِ دشنام دادن هم ضبط شده. و این معنا تناسب ِ جالبی با دشنام ِ ابتدای مصراع ایجاد می‌کند: لب ِ لعل ِ شکرخا: لبی که دشنام‌اش هم مانند ِ شکَر شیرین است[۲]. هم می‌توان «دعا گویم» (دعا می‌گویم، دعا خواهم‌گفت[۳]) خواند و هم «دعاگوی ام» (من دعاگو هستم[۴]). دعا گفتن در مقابل ِ دشنام گفتن است[۵].
در تصحیح‌های دیگر، «بَد م گفتی و خرسند ام عَفاکَ‌اللَه نکو گفتی[۶]» و «عفاکَ‌اللَه کرَم کردی» آمده به جای مصراع ِ نخست، که هر دو در نهایت به یک جا می‌رسد! تو در باره‌ی من بدگویی کردی (بد ِ من را گفتی) و من از این بابت خُرسند (خوشحال) ام. خدا تو را ببخشد! خوب کاری کردی! جواب ِ تلخ چه‌قدر به آن لب ِ لعل ِ شکرخایِ تو برازنده است! عفاک اللَه (خدا تو را ببخشد) جنبه‌ی عتاب و سرزنش ندارد. مثلِ «خدا خیر ت بدهد» ِ امروزی.
[۱] «دهم ِ ماه ِ محرم، خواجه احمد حسن نالان شد. نالانی سخت قوی؛ که قضایِ مرگ آمده بود. به دیوان ِ وزارت نمی‌توانست آمد. به سرایِ خود می‌نشست و قومی را می‌گرفت و مردمان او را می‌خائیدند.» (تاریخ بیهقی) اینجا خائیدن در معنای دشنام دادن آمده است.
[۲] «زهر از قِبَل ِ تو نوش‌دارو / فُحش از دهن ِ تو طیّبات است» (سعدی غزل ۵۳)
[۳] «حافظ! وظیفه‌‌یِ تو دعا گفتن است و بس / در بند ِ آن مباش که نشنید یا شنید» (حافظ ۲۴۳)
[۴] «دعاگویِ غریبان ِ جهان ام / و اَدعو بِالتَواتُرِ و التَوالی» (حافظ ۴۶۳)
[۵] «من دعا گویم اگر تو همه دشنام دهی / بنده خدمت بکُنَد ار نکُنند اِعزاز ش» (سعدی غزل ۳۲۵) * «دعایی گر نمی‌گویی، به دشنامی عزیز م کن / که گر تلخ است، شیرین است از آن لب هر چه فرمایی» (سعدی غزل ۵۰۱) * «ای در دل ِ ریش ِ من مِهر ت چو روان در تن / آخر نه دعا گویی، یاد آر به دشنامی!» (سعدی غزل ۵۹۷)
[۶] دیوان حافظ به تصحیح و توضیح ِ پرویز ناتل خانلری، چاپ سوم، انتشارات خوارزمی
نصیحت گوش کن جانا! که از جان دوست‌تر دارند جوانان ِ سعادتمند، پند ِ پیر ِ دانا را
این حال ِ حافظ هنگامی که به‌ندرت نصیحت می‌کند را خیلی دوست دارم. خیلی اهل ِ پند و اندرز و موعظه و امری سخن گفتن نیست! و وقتی می‌خواهد جمله‌ئی پندآمیز یا توصیه‌وار بگوید، اول در مقدمه می‌گوید: نصیحت ِ من ِ پیر مرد را گوش کن[۱]! چون که جوانان ِ سعادتمند، پند ِ پیر ِ دانا را ارج می‌نهند و بیشتر از جان دوست دارند! به شکلی که یعنی ببخشید ها نصیحت می‌کنم! البته خودت عاقلی! جانا! و سپس نصیحت‌اش را می‌گوید:
[۱] «پیران سخن زِ تجربه گویند، گفتم‌ات! / هان! ای پسر – که پیر شوی – پند گوش کن» (حافظ ۳۹۸)
«پند ِ عاشقان بشنو! و از دَر ِ طرب بازآ / ک‌این‌همه نمی‌ارزد شغل ِ عالَم ِ فانی» (حافظ ۴۷۳)
«یک حرف ِ صوفیانه بگویم! اجازت است؟ / ای نور ِ دیده! صلح به از جنگ و داوری» (حافظ ۴۵۱)
حدیث از مطرب و می گو و راز ِ دهر کمتر جو که کس نگشود و نگشاید به حکمت این معمّا را
حدیث: سخن، کلام، داستان، حکایت (عمید)، سخن ِ نو (دهار) * دهر: روزگار ِ بی‌پایان که اول و آخر ندارد، زمان ِ دراز، عصر و زمان، زمانه. (عمید) مدت ِ هزار سال (منتهی الارب و آنندراج) * حکمت: فلسفه، دلیل و علت، خِرَد، فرزانگی (عمید) دانایی، علم، دانش، دانشمندی (دهخدا)
معنای بیت: زیاد دنبال ِ راز ِ دهر نباش. خوش باش و در باره‌یِ مطرب و می حرف بزن. سخن ِ تازه بگو از مطرب و می. در باره‌ی اسرار و رازهای دنیا زیاد فکر نکن که نه تا حالا کسی با ابزار ِ خِرَد و دانش توانسته کلید ِ این معما را بگشاید و نه کسی بعد از این خواهد توانست! دَم را به شادی بگذران و حدیث از مطرب و می بگو.
معنایِ دیگر ِ حدیث، تازه است در مقابل ِ قدیم. و این معنا با دهر که یکی از معانی ِ آن زمان ِ دراز و مدت ِ طولانی (قدیم) است تناسب می‌یابد. انگار بگوید حرف ِ تازه‌ئی بگو. دنبال ِ راز و معمّای دهر نباش. کمتر آن را بجو. معمای دهر، راز ِ روزگار ِ بی‌پایان است که اوّل و آخر ندارد.
غزل گفتی و دُر سُفتی؛ بیا و خوش بخوان حافظ که بر نظم ِ تو افشانَد فلک عِقد ِ ثریّا را
دُر: مروارید ِ درشت * سُفتن: سوراخ کردن. سوراخ کردن ِ مُهره و مروارید (دهخدا) سُنبیدن[۱]، سُمبیدن[۲] * دُر سُفتن: ۱. سوراخ کردن ِ دُر، سنبیدن ِ مروارید. (دهخدا) ۲. کنایه از سخن ِ نغز گفتن. (انجمن آرا) ۳. کنایه از ازاله‌ی بکارت (انجمن آرا و آنندراج) * عِقد: گردن‌بند * ثریّا: خوشه‌ی پروین، یکی از صوَر ِ فلکی که از شش ستاره‌ی متصل تشکیل شده.
معنای بیت: غزل گفتی و چه کار ِ ظریف و دقیق و ارزش‌مندی کردی. حالا بیا و غزل‌ها را با صدایِ خوش‌ات بخوان حافظ! که فلک، به شادباش، گردن‌بند ِ ثریّا و خوشه‌ی پروین را به نثار بر پایِ نظم ِ تو بیفشانَد.
دُر سفتن به معنای سوراخ کردن ِ مروارید ِ درشت، عملی بود ظریف و دقیق که جواهرسازان برای به نظم کشیدن ِ مروارید و به رشته کشیدن ِ آن برای ساخت ِ گردن‌آویز و زینت‌های از این دست آن را انجام می‌دادند. نظم، به سخن ِ موزون و شعر هم می‌گویند. در برابر ِ نثر. جدا از عمل ِ سوراخ کردن، سرودن ِ غزل و شعر ِ ناب و با ارزش را به همین به رشته کشیدن و به نظم کشیدن ِ جواهر، تشبیه کرده است. غزل گفتی و دُر سفتی. یعنی غزل ِ تو و غزل‌سرائی ِ تو، مانند ِ سفتن ِ دُر و به نظم کشیدن ِ جواهر، ارزش‌مند است. عِقد به معنی گردن‌بند و رشته‌ی مروارید است. شاعر این صورت ِ فلکی را به گردن بندی از مروارید تشبیه کرده است.
نکته‌یِ دیگر: دُر سفتن کنایه از ازاله‌یِ بکارت هم آمده. ثریّا، نام ِ دخترانه هم هست. و عِقد را اگر عَقد به معنای نکاه ببینیم، تناسب و تبادری میان ِ این سه می‌توان یافت. که به گمان ِ من، شاعر هنگام ِ سرودن آن را هم در نظر داشته است.
[۱] سُفتن و سُنبیدن در معنایِ سابیدن، سائیدن و سودن هم آمده: «باده‌ئی دید بدان جام درافتاده / که بن ِ جام همی‌سُفت چو سُنباده» (منوچهری)» با این حساب، سنباده به معنایِ ابزار ِ سُنبیدن (سائیدن) است.
[۲] با این حساب، سُنبه یا سُمبه که مترادف با سوراخ می‌گوییم، از همین مصدر ِ سفتن (سنبیدن) آمده.
شرح فال
به قدری مشتاق هستی که اگر به آن چه که می خواهی، برسی، حاضری که همه چیز را به پای آن بریزی.
از دلخوشی های خودت ولو اندک لذت ببر چون ذات همه خوشی ها و غم ها گذران است و خوش آن که از روزگار خوشش لذت ببرد.
موضوعی یا شخصی صبر و قرار از تو برده است و آرام و قرار نداری.
در نظر داشته باش که مطلوب و محبوب تو نیازی به تو ندارد و می بایست به نحوی موفقیت را سمت خودت جلب کنی تا به دلخواهت برسی.
شاید اشتیاق زیادت به هدفی که در ذهن داری، باعث شده که در راه رسیدن به خواسته ات، چشم بر اخلاق و ادب ببندی. اما متوجه عقوبت کار ناشایست باش و بدان که خویشتنداری و پایبندی به اصول و تعهدات بهتر است.
از تلخی و پاسخ های سرد و ناامیدکننده ناراحت نشو. اگر تو طالب و خواهان چیزی هستی، می بایست کژخلقی ها و سختی ها را تاب بیاوری.
خود را رها کن و بکوش تا آرامش بیابی. زیاد در باره ی چیزهایی که نمی دانی و چیزهایی که شک داری پرس و جو و کند و کاو نکن. به دلت رجوع کن.
به نکته ها و وجهه های مثبت خودت تکیه کن و به خودت اعتماد کن. در این صورت خوشحالی و کامروایی به سراغت خواهد آمد.
وزن شعر
مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن
ea gar ean tor ke sii raa zii be das taa rad de lee maa raa
ve xaa lee hen du yas bax sam sa mar qan doo bo xaa raa raa