حال آوردن: ایجاد حال و سرخوشی کردن

کرامت: بخشندگی، بزرگواری

ای ساقی! بیا و آن شرابی را که حال خوش و سرخوشی ایجاد می‌کند، کرامت را افزایش می‌دهد و انسان را کامل می‌کند،…

بیدل: دلتنگ، افسرده

(شراب را) به من بده زیرا که بسیار افسرده و دلتنگ شده‌ام و از این ویژگی‌های شراب (افزودن کرامت و کمال) بی‌حاصل و بی‌نتیجه مانده‌ام.

عکس: انعکاس

جام ، کیخسرو ، جم تناسب

ای ساقی! بیا و آن شرابی که انعکاسش از داخل جام به کیخسرو و جام‌ جهان‌نمایش پیام می‌فرستد.

نی: سازی بادی از ساقه‌ی نی

کِی دوم ایهام دارد:

۱- پادشاه ساسانی

۲- چه زمانی

ترتیب اجزاء جمله:

بده تا به آواز نی بگویم که

– جمشید و کاووس ِ کِی، کی بودند؟

– جمشید کِی بود و کاووس کِی بود؟

شراب را به من بده تا همراه با نواختن نی از کاووس‌شاه و جمشیدشاه به تو بگویم/کاووس و جمشید چه زمانی بوده‌اند.

فتوح: گشایش

کیمیا: اکسیر، ماده‌ای فرضی که قدما بر این باور بودند می‌تواند فلزات را به زر و سیم تبدیل کند.

شراب به کیمیای فتوح تشبیه شده

ای ساقی! بیا و آن اکسیر گشایش را که با گنج قارون، عمر نوح می‌دهد.

کامرانی: خوشبختی، کامیابی

(شراب را) به من بده که در ِ خوشبختی و عمر طولانی را به رویت باز گشاید.

دعای خیر می‌کند برای ساقی در مقابل دریافت شراب

بینایی: بینندگی، بصیرت

عدم: نیستی، مقابل هستی

لاف: دعوی، ادعا

جام جم: جام جهان‌نمای جمشید که با نگریستن در آن از احوال جهان آگاه می‌شد.

ترتیب اجزاء جمله:

ساقی! بده آن می که جام جم از او اندر عدم لاف بینایی زند.

ای ساقی! آن شرابی که جام جم به واسطه‌ی آن، در نیستی هم ادعای بینایی می‌کند را به من بده،

زند لاف ِ بینایی اندر عدم: ادعا می‌کند که در عدم هم بیناست. مدعی است که علاوه بر جهان وجود، جهان عدم را هم می‌بیند.

جم: جمشید

ترتیب اجزاء جمله:

به من ده که به تائید جام چو جم از سر تمام عالم آگه گردم.

(شراب) را به من بده که با نگریستن در جام شراب من هم مانند جمشید از اسرار تمام عالم آگاه شوم.

دیر: صومعه، کنایه از دنیا

دیرینه: قدیمی

پیشینه: گذشته

سیر: گردش

صلا زدن: صدا زدن، آواز دادن برای طعام

ترتیب اجزاء جمله:

از سیر این دیر دیرینه دم زن، به شاهان پیشینه صلایی زن.

از گردش ایام و رسم این دنیای کهن سخن بگو و شاهان گذشته را صدایی بزن (و برای باده‌نوشی صلا بزن)

خراب: ویران

منزل: استراحتگاه میان راه

ایوان: کاخ

افراسیاب: نام پادشاه توران

ترتیب اجزاء جمله:

این جهان خراب همان منزلست که ایوان افراسیاب دیده است.

این دنیای ویران (که اکنون ما در آن زندگی می‌کنیم) همان منزل موقتی است که کاخ افراسیاب را هم دیده است.

کاخ افراسیاب هم خراب شده‌است.

رای: نظر، عقیده

لشکرکش: فرمانده‌ی لشکر

خنجرکش: خنجرکشنده

شیده: پسر افراسیاب

پیران: پیران ویسه، سردار لشکر افراسیاب

مرجع ضمیر ش در لشکرکش و خنجرکش، افراسیاب است.

(در این دنیای خراب پیران ویسه‌، سردار جنگ‌های افراسیاب کجاست؟(که تدبیری بیندیشد)

شیده آن پسر ترک‌تبار افراسیاب که در خنجرکشیدن ماهر بود کجاست؟

دخمه: سرداب، گور

یاد ، باد جناس

دخمه ، قصر تضاد

مرجع ضمیر ش در قصرش، افراسیاب است.

مرجع ضمیر ش در نیزش، دخمه است.

نه تنها کاخ و قصر افراسیاب ویران شد و به باد رفت بلکه حتی کسی از محل دفن او نیز چیزی به یاد ندارد.

سلم و تور: نام پسران فریدون

مرحله: منزل

دور ، تور جناس

بیابان دور: کنایه از دنیا

این بیابان دور همان منزلیست که لشکر سلم و تور در آن ناپدید شد.

عکس: انعکاس

کیخسرو: نام پادشاه قدرتمند ساسانی

جم: جمشیدشاه

ای ساقی! آن شرابی که انعکاسش از داخل جام به کیخسرو و جمشید پیام می‌فرستد، بده.

سَرا: خانه

سپنج: ناپایدار

سرای سپنج: کنایه از دنیا

چه خوش گفت جمشید دارای تاج و گنج که این دنیای ناپایدار به اندازه‌ی یک جو هم نمی‌ارزد.

(حتی جمشید هم برای جهان ارزشی قائل نیست.)

تابناک: تابنده

کیش: آئین

آتش: کنایه از شراب

بیا ساقی! آن شراب تابانی که زرتشت آن را در زیر خاک جستجو می‌کند را به من بده چرا که در آئین رندان مست بین آتش‌پرست و دنیاپرست تفاوتی وجود ندارد.

بکر: تازه، بدیع، دوشیزه

مستور: پنهان، پوشیده

خراب:

۱- مست و خراب

۲- ویران و خراب

بکر مستور: کنایه از دختر رز

بیا ساقی آن شراب بکر و پنهانی را که در خرابات وجود دارد، به من بده چرا که می‌خواهم بدنام شوم و با می و جام مست/ویران(نابود) بشوم.

بیشه: جنگل کوچک

اندیشه سوز: آنچه فکر و عقل را زایل کند.

فلک: آسمان

شیرگیر: شیر گیرنده، کسی که شیر شکار می‌کند، دلیر، پرزور

شیر: صورت فلکی اسد برابر با پنجمین صورت فلکی منطقه البروج

گرگ پیر: کنایه از فلک

بیا ساقی آن آبی که سوزاننده‌ی فکر و اندیشه است که اگر شیر آن را بنوشد بیشه را می‌سوزاند،

شراب را به من ده تا به آسمان روم و شیر آسمان (صورت فلکی اسد) را شکار کنم و دام این گرگ پیر (فلک) را به هم بریزم.

عبیر: نوعی ماده‌ی خوشبو مرکب از مشک و کافور

ملایک: فرشتگان

سرشتن: مخلوط ساختن، خلق کردن

بخور: هر ماده‌ای که در آتش ریزند و بوی خوش پراکنده کنند. ترکیبی از مواد خوشبو

بیا ساقی آن شرابی را که حور بهشتی عبیر ملایک را با آن خمیر می‌کرد و می‌سرشت، به من بده تا بخوری در آتش بریزم و مشام عقل را تا ابد خوش کنم.

ای ساقی آن شراب را به من بده که به انسان حس شاهی می‌دهد و دل به پاکی آن (شراب) شهادت می‌دهد.

در باره ی این بیت حسی و فضایی به ذهنم رسید:
شاهی دهد. تاجبخشی کند
یعنی کسی که مورد وثوق و مورد قبول همه ی بزرگان است، شخصی را معرفی می کند؛ و می گوید این شخص را شاه کنیم. و هیئتی که آنجاست، جملگی به پاکی این شخص و نیت ِ خوب اش گواهی می دهند که از انتخاب و معرفی این شخص به عنوان ِ شاه، نیت ِ پاکی دارد.
از طرفی، شخصی که به پادشاهی می رسد، به پاکی ِ شخصی که به او شاهی داده گواه است. و می پذیرد.

می، شاهی می دهد، و دل به پاکی می گواهی داده.

مغاک: گودال، کنایه از قبر

دنیای مادی به قبر تشبیه شده

ترتیب اجزاء جمله:

می‌ام ده مگر از عیب پاک گردم به عشرت زین مغاک سری برآرم.

شرابی به من بده تا از عیب پاک شوم و با شادمانی از این گودال (تنگ و تاریک دنیا) سر بیرون آورم.

روحانی: مربوط به عالم ملکوت

مسکن: منزل، جایگاه

تخته بند: چوبهای کوچک‌ که بر دست و پای شکسته بندند. کنایه از حبس و قید

تن به تخته بندی تشبیه شده که روح را به بند کشیده

(پس از نوشیدن شراب و سر برآوردن از گودال دنیا) وقتی که باغ ملکوت منزل من شد چرا در این دنیا با تن خاکی‌ام محبوس شوم.

دولت: سعادت

حکمت: دانایی، معرفت

خراب:

۱- مست و خراب

۲- ویران و خراب

روی دولت، تشخیص

حکمت به گنج تشبیه شده

گنج در خرابه‌ها یافت می‌شود

به من شراب بده تا روی سعادت را ببینی، من را خراب کن (مست یا نابود کن) تا در درونم گنج دانایی و معرفت را ببینی‌.

یا

خطاب به ساقی می‌گوید به من شراب بده تا سعادتمند شوی.

جام به آینه‌ای تشبیه شده که شاعر در شراب صاف می‌تواند هرچه هست را ببیند.

صوفی بیا که آینه صافیست جام را

من آن کسی هستم که وقتی جام در دستم می‌گیرم در آینه‌ی صاف شراب هرچه هست را می‌توانم ببینم.

خسروی: پادشاهی

دم زدن: سخن گفتن

دم خسروی زدن: ادعای پادشاهی کردن

خسروی ، گدایی تضاد

در حالت مستی ادعای پادشاهی می‌کنم، در عین گدایی چون پادشاهان هستم.

در: مروارید

سفتن: سوراخ کردن

بی‌خودی: بی‌هوشی و بی‌خبری

اسرار به مروارید تشبیه شده

در اسرار سفتن: کنایه از دست یافتن به اسرار

با حالت مستی می‌توان پی به اسرار برد چرا که در مستی و مدهوشی نمی‌توان راز را پنهان داشت.

مستی و راستی

سرود: سازی زهی و آرشه‌ای با دسته‌ی کوتاه و کاسه‌ی دوتایی بزرگ و کوچک که اغلب در سیستان و بلوچستان و پاکستان نواخته می‌شود، قیچک

سازد: ساز زدن، نواختن

رود: نوعی ساز

زهره: دومین سیاره‌ی منظومه‌ی شمسی که نماد نوازنده‌ی آسمان است.

مستانه: سرخوشانه

آواز: بانگ، صدا

سرود ، رود جناس

ترتیب اجزاء جمله:

که چو حافظ مستانه سرود سازد زهره ز چرخ [به] او آواز رود دهد.

مرجع ضمیر ش در چرخش، حافظ است

وقتی که حافظ سرخوشانه شروع به نواختن ساز سرود می‌کند زهره هم از آسمان به او با صدای ساز رود پاسخ می‌دهد.

رود: نوعی ساز

سرود: آواز، نغمه

گلبانگ: بانگ رسا و بلند

مغنی:

۱- غنا کننده، آوازه‌خوان

۲- بی‌نیاز کننده

خسروانی:

۱- شاهانه

۲- نوعی سرود به نثر مسجع که گویند باربد در مجلس خسروپرویز می‌خواند.

ای مغنی! کجایی که با صدای بلند و رسای ساز رود، آوازهای خسروانی را به یاد آوری‌.

(از بیت ۳۴ تا ۴۰ خسروانی سرود هستند و مدح پادشاه)

وجد: حالت خوشی گذرا در سالک که با خروش و دست‌افشانی همراه است، خوشحالی

کارسازی کردن: چاره‌جویی کردن

خرقه بازی: با خرقه دست‌افشانی و پایکوبی کردن در حال وجد و حال

وجد ، رقص ، خرقه‌بازی تناسب

(تا با آواز رود) برای وجد و خوشحالی چاره‌ای بجویم، به رقص درآیم و خرقه‌بازی کنم.

دیهیم: تاج، کلاه پادشاهی

اقبال: بخت، برکت

سلسله‌ی پادشاهی به درختی تشبیه شده که پادشاه ممدوح بهترین میوه‌ی این درخت است.

ترتیب اجزاء جمله:

مغنی! کجایی؟ به گلبانگ رود آن خسروانی سرود به یاد آور که تا به اقبال (ابیات ۳۴ تا ۴۰ که مدح پادشاه است) وجد را کارسازی کنم به رقص آیم و خرقه‌بازی کنم.

به برکت (وجود) پادشاهی که تاج و تخت دارد و بهترین میوه‌ی درخت پادشاهی است (شراب بیاور و آواز بخوان و برقص)

به‌اقبال را می‌توان «دارای اقبال» نیز دانست. و در این حالت، می‌توان به‌اقبال ِ دارای دیهیم و تخت را توصیف در نظر گرفت.

خدیو: خداوند، پادشاه

برج: منطقه البروج، در نجوم گردش زمین به دور خورشید ۱۲برج طول می‌کشد، هر برج ۳۰ یا ۳۱ روز است.

کامران: کامروا، خوشبخت

دولت: سعادت

مه ، شه جناس

برج ، مه تناسب (اصطلاحی در نجوم)

[پادشاهی که] خداوند زمین و پادشاه زمان است، چون ماه در برج سعادت می‌تابد و شاهی کامروا است.

تمکین: فرمان بردن

اورنگ: تخت پادشاهی، مجازا جاه و جلال

تن آسایش: آسایش تن، راحت

 که فرمانبرداری و اطاعت از پادشاهی به خاطر وجود اوست، آسایش مرغ و ماهی (همه‌ی موجودات) به خاطر وجود اوست.

فروغ: روشنایی

مقبل: صاحب اقبال، خوشبخت

ولی نعمت: آن که بر کسی حق نعمت دارد، صاحب‌ اختیار

صاحب دل:

۱- دارای دل و جرات، دلیر

۲- آگاه، عارف

[پادشاهی که] باعث روشنایی چشم و دل خوشبخت‌ها و صاحب اختیار جان صاحبدلان است.

هما: پرنده‌ای از تیره‌ی لاشخورها که قدما می‌پنداشتند خوراکش استخوان است و سایه‌اش بر سر هرکس بیفتد به سعادت و کامرانی خواهد رسید.

همایون: فرخنده، مبارک

سروش: در آئین زردشتی، یکی از ایزدان که مظهر اطاعت و فرمانبرداری از اوامر اهورامزدا است و به بندگان راه فرمانبرداری می‌آموزد، فرشته‌ی پیام‌آور

ای پادشاهی که مانند پرنده‌ی هما، سایه‌ و نگاهت مبارک است.

 و چون سروش فرخنده و خوش‌خبر هستی.

خلف: فرزند شایسته

ای پادشاهی که گوهری در صدف چون تو در روزگار وجود ندارد و برای فریدون و جمشید فرزند شایسته‌ای چون تو وجود ندارد.

سکندر: اسکندر مقدونی

دانادلی: خردمندی، دانایی

حال: عشق و محبت(در قدیم)

ای پادشاه! تو به جای اسکندر سالها بمان و پادشاهی کن و با دانایی عشق و محبت را کشف کن.

فتنه:

۱- آشوب

۲- مفتون، عاشق

روزگار دگرباره قصد آشوب و بلوا دارد (در این صورت) من به مستی و مفتون چشم یار شدن می‌پردازم.

قلمزن: نویسنده

روز کار: روز نبرد

روزگار یکی را شمشیرزن در جنگ می‌کند و یکی را نویسنده.

آئین: رسم و سنت، روش

سرود: نوعی ساز

رود: نوعی ساز

حریفان: رفیقان

ای مغنی: آن ساز سرود ِ جدید را بزن و با حریفان به صدای ساز رود بگو

فرصت: نوبت

نصرت پیروزی

در ادامه‌ی بیت قبلی:

در نهایت بین من و دشمنم، نوبت به من هم‌ می‌رسد چرا که از آسمان مژده‌ی پیروزی رسیده.

قول: آواز عربی

غزل: آواز پارسی

نوا:

۱- نغمه، سرود

۲- نام مقامی در موسیقی

ساز کردن:

۱- هم‌آهنگ کردن: از موسیقی‌دان می‌خواهد که سازش را برای نواختن آهنگ نشاط آوری کوک کند.

۲- نواختن: از موسیقی‌دان می‌خواهد که آهنگ نشاط آوری بنوازد.

ای مغنی! آوازی شاد بنواز و با قول و غزل داستان را آغاز کن.

ضرب: ریتم، کوبیدن

اصول: هفده آواز اصلی در موسیقی قدیم ایرانی

پای ، جای جناس

در ادامه‌ی بیت قبل قصه این است:

ای مغنی! بار سنگین غم پای من را به زمین دوخت با ریتم و ضربه‌های اصول من را از زمین جدا کن (به رقص و طرب بیاور)

گلبانگ: آواز بلند

رود: نوعی ساز

سرود: نوعی ساز

نوا: آواز، نغمه

رود ، سرود جناس

ای مغنی! با صدای بلند ساز رود، آوازی بخوان و سرود خسروانی را بزن.

باربد: نام استاد نوازندگان دربار خسروپرویز

روان: روح

(با خسروانی سرود) روح بزرگان را از خود شاد کن از خسروپرویز و باربد یاد کن.

پرده‌دار: حاجب، آگاه به اسرار

نقش:

۱- طرح

۲- نام تصنیفی در گذشته

پرده:

۱- حجاب

۲- اصطلاحی در موسیقی

ای مغنی!

۱- در آن پرده‌ تصنیفی بنواز

۲- از درون آن پرده، نقشی را نمایان کن

 تا ببینیم که پرده‌دار از درون چه چیزی می‌گوید.

خنیاگری: آوازخوانی

چنگی: چنگ‌نواز

زهره: دومین و درخشنده‌ترین سیاره‌ی منظومه‌ی شمسی که نماد خنیاگری و نوازندگی است.

طوری با صدای بلند آوازخوانی کن که آوازت به آسمان برسد و ناهید چنگ‌نواز با آواز تو برقصد.

حالت: وجد، طرب

حوالت: سپردن، واگذار کردن

ره:

۱- پرده‌ای در موسیقی

۲- نغمه

(ای مغنی!) راهی بزن که صوفی به وجد و طرب درآید و به مستی وصال حواله داده شود.

دف: نوعی ساز ضربی، دایره

چنگ: نوعی ساز رشته‌ای

آیین: روش

نغمه: آواز

ای مغنی! دف و چنگ بنواز و با روشی خوش آواز بخوان.

فریب:

۱- مکر و حیله

۲- داستان

۱- اینکه جهان فریبکار است حکایتی واضح و روشن است،

۲- داستان جهان داستانی واضح و روشن است،

شب آبستن است (منتظر باش) و ببین تا چه فرزندی متولد می‌شود.

[معلوم نیست فردا چه اتفاقی بیفتد باید منتظر ماند‌. شب آبستن اتفاق‌های غیرمنتظره و دور از انتظار است.]

دوتا، دوتای، دوتار: هر نوع سازی که دو سیم داشته باشد از جمله چنگ ِ دوتاره

تار، تای: یکی از سازهای ایرانی با یک کاسه، پنج تار و دسته‌ای بلند

به قسم

دوتا ، یکتا تضاد

ای مغنی! غمگینم دوتاری بزن به یگانگی خداوند قسمت می‌دهم که تاری بزن.

دور گردون: گردش روزگار

از گردش روزگار متعجب می‌شوم و نمی‌دانم که خاک چه کسی را در بر خواهد گرفت؟

مغ: روحانی زرتشتی

چراغ بر کردن: چراغ افروختن

رند زرتشتی دوباره آتشی می‌زند، نمی‌دانم که با این کار چراغ چه کسی را روشن می‌کند.

عرصه: میدان

رستخیز: رستاخیز در قیامت

صراحی: تنگ بلورین شراب

ساغر: پیمانه‌ی شراب

خون صراحی و ساغر، کنایه از شراب سرخ

در این روزگار خونفشان که چون روز رستاخیز است تو شراب سرخ بریز و بنوش.

نوید: مژده

رفته: درگذشته

سرود ، درود جناس

به مستان مژده‌ی سرود بده و به یاران درگذشته سلام و درود بفرست.