کتاب دیوان حافظ بر پایه کهنترین نسخه خطی موجود از غزلیات حافظ، یعنی نسخه سال ۸۰۱ هجری قمری، تهیه شده و اصیلترین متن ممکن از اشعار لسانالغیب را در اختیار خواننده میگذارد. این اثر با بهرهگیری از نسخههای معتبر ۸۰۱، ۸۰۳ و بیاض علامرندی، همراه با تصاویر صفحات نسخه خطی، دیوانی کامل، مستند و قابلاعتماد ارائه میکند. متن خوشخوان، تصحیح دقیق و اتکای آن به قدیمیترین منابع، این دیوان را به انتخابی ارزشمند برای دوستداران شعر کلاسیک فارسی و پژوهشگران حافظشناسی تبدیل کرده است.
دیوان حافظ بر پایه نسخه خطی سال ۸۰۱
دیوان حافظ ۸۰۱ با عنوان فرعی «بر پایه نسخه خطی سال ۸۰۱»، تألیف سهیل قاسمی، توسط انتشارات بلم منتشر شدهاست. این اثر به تصحیح و ارائه اشعار حافظ شیرازی بر اساس نسخه خطی کهن سال ۸۰۱ هجری قمری میپردازد. نسخه خطی ۸۰۱، قدیمیترین دستنویس شناختهشده از دیوان حافظ است که در موزه کتابخانه نورعثمانیه ترکیه نگهداری میشود. دقت، اصالت و قدمت این نسخه، به دلیل نزدیکی به زمان حیات شاعر (حدود ۷۲۷–۷۹۲ ه.ق)، آن را به منبعی ارزشمند برای پژوهشگران و علاقهمندان به شعر حافظ تبدیل کردهاست.
ویژگیهای کتاب
این کتاب با هدف ارائه دیوانی کامل از اشعار حافظ و بر اساس نسخههای کهن تدوین شدهاست. ویژگیهای برجسته آن عبارتند از:
– استفاده از نسخههای خطی کهن: نسخه اصلی مورد استفاده، دستنویس سال ۸۰۱ ه.ق است که در موزه نورعثمانیه ترکیه کشف شدهاست. همچنین از نسخه خطی سال ۸۰۳ ه.ق (نگهداریشده در تاشکند) و نسخه موسوم به «بیاض علامرندی» (شامل حدود ۵۰ غزل از حافظ، نگاشتهشده در زمان حیات شاعر) در تألیف بهره گرفته شدهاست.
– کامل بودن دیوان: مؤلف کوشیده تا غزلها و ابیاتی را که در نسخه ۸۰۱ موجود نیستند، از دیگر نسخهها و تصحیحها به متن اضافه کند. این ویژگی، کتاب را به مجموعهای جامع از اشعار منسوب به حافظ تبدیل کردهاست.
– درج تصاویر نسخه خطی: در کنار متن هر شعر، تصویر صفحه مرتبط از نسخه خطی ۸۰۱ ارائه شدهاست که هم جنبه مستند دارد و هم به خواننده امکان مقایسه و لذت بصری میدهد.
– آسانخوانی: متن با رسمالخط خوانا و نشانهگذاری سجاوندی تنظیم شده تا برای خوانندگان با هر سطح از آشنایی با ادبیات کهن قابل استفاده باشد.
پیشینه تصحیح دیوان حافظ
رایجترین نسخه دیوان حافظ که امروزه در دسترس است، بر اساس تصحیحی از سال ۱۳۲۰ ه.ش و مبتنی بر نسخه خطی سال ۸۲۷ ه.ق است. با این حال، کشف نسخههای کهنتر در دهههای اخیر، از جمله نسخههای ۸۰۱ و ۸۰۳ ه.ق، دریچههای جدیدی به سوی شناخت دقیقتر اشعار حافظ گشودهاست. از آنجا که هیچ دیوانی با دستخط یا تأیید خود حافظ در دست نیست و مجموعه اشعار او پس از درگذشتش گردآوری شده، تفاوتها و دگرگونیها در نسخهها اجتنابناپذیر بودهاست. این اختلافات، ناشی از خطای کاتبان یا تغییرات عمدی در نسخهبرداریهای دستی، ضرورت بررسی نسخههای کهنتر را برجسته میکند.
پژوهشگرانی چون عبدالرحیم خلخالی، محمد قزوینی، قاسم غنی، پرویز ناتل خانلری، احمد شاملو، هوشنگ ابتهاج و سلیم نیساری در تصحیح دیوان حافظ نقش داشتهاند. قدیمیترین نسخههای مورد استناد این افراد، عمدتاً متعلق به سالهای ۸۰۷ تا ۸۳۸ ه.ق بودهاست. کتاب *دفتر دگرسانیها در غزلهای حافظ* (سلیم نیساری، ۱۳۸۵) نیز با بررسی حدود ۵۰ نسخه خطی، به تحلیل این تفاوتها پرداختهاست. با این حال، نسخههای ۸۰۱، ۸۰۳ و بیاض علامرندی که در کتاب حاضر استفاده شدهاند، به تازگی کشف شده و در تصحیحهای پیشین لحاظ نشده بودند.
ساختار تألیف
مؤلف در دیباچه کتاب هدف خود را چنین بیان کردهاست: ارائه نسخه ۸۰۱ بهصورت دقیق و بدون دخل و تصرف، بهعنوان حلقه مفقوده پژوهشهای پیشین، و همزمان تهیه دیوانی کامل و قابل استفاده برای عموم. روش کار او به شرح زیر است:
- وفاداری به نسخه ۸۰۱: متن اصلی بر اساس این نسخه پیاده شده و تنها در موارد آشکار سهو قلم کاتب (با ذکر در پانویس) اصلاحاتی اعمال شدهاست.
- مقایسه با نسخههای دیگر: بخشهای مخدوش نسخه ۸۰۱ با نسخه ۸۰۳ و نسخه سال ۸۱۸ ه.ق (کتابخانه آصفیه، حیدرآباد هند) تطبیق داده شدهاست.
- افزودن غزلهای غایب: غزلهایی که در نسخه ۸۰۱ نیستند، از نسخه ۸۰۳، تصحیح قزوینی-غنی، و آثار ناتل خانلری و نیساری به متن اضافه شدهاند.
- درج ابیات مشهور: ابیاتی که در نسخه ۸۰۱ غایباند اما در دیگر نسخهها آمده و شناختهشده هستند، در پانویس هر صفحه ذکر شدهاند.
- رسمالخط و نشانهگذاری: متن با نشانههای سجاوندی و رسمالخط امروزی تنظیم شده تا خواندن آن برای نسل امروز آسانتر باشد.
گزارش مراسم رونمایی کتاب
هشتصد و سی و هفتمین شب از شبهای مجله بخارا، به بزرگداشت دکتر قاسم غنی اختصاص داشت که سه شنبه شانزدهم اردیبهشت ۱۴۰۴ در باغ موزه نگارستان، تالار مرحوم روحالامینی برگزار شد. همچنین در این نشست، مراسم رونمایی از کتاب دیوان حافظ بر پایه نسخه خطی سال ۸۰۱ به پیرایش و نگارش سهیل قاسمی برگزار شد. در این نشست، دکتر صادق سجادی، دکتر اصغر دادبه، دکتر سعید کافی انارکی و سهیل قاسمی به سخنرانی پرداختند
گزارش مشروح از نشست رونمایی کتاب را در این پیوند بخوانید.

حسینعلی نوذری –
درودا و سرودا ، سپاس بی کران نثار محضر عالیمقدار و ارزشمند حضرت استاد سهیل قاسمی برای همه ی تلاشها و تکاپوهای بی بدیل و فرهیخته و ارج مند ایشان در معرفی و تصحیح و ویرایش و پیرایش و نگارش یکی از نسخ قدیم و قویم و اصیل دیوان مستطاب حضرت لسان الغیب خواجه شمس الدین محمد حافظ شیرازی .
اما آنچه که این اثر( نسخه ی پیراسته و ویراسته و نگارستهٔ استاد قاسمی / انتشارات بلم ) را از همه ی دیگر نسخ موجود از دیوان حافظ ، متمایز و برتر و خواندنی تر و خواستنی تر کرده است ، همانا اقدام و ابتکار بس ضروری و بی بدیل و بی مانند در اِعراب گذاری و سجاوندی و
تنظیم و تدوین اشعار دیوان حضرت حافظ با استفاده از و به کار گیریِ نشانه های سجاوندی و رسم الخط امروزی است ؛ اقدامی که ویژگی و شاخصه و امتیاز و اعتبار و مقبولیت و محبوبیت ویژه و خاصی به این نسخه در میان دیگر نسخ بخشیده است . همین ویژگی سبب شد تا اینجانب به رغم دراختیار داشتن بسیاری از نسخه ها و تصحیحات از دیوان مُعلّا و مَعالیِ حافظ ، مشتاق و تشویق و ترغیب به تهیهٔ این مصحف شریف و مکتوب مجید شوم .
بار دیگر از صمیم جان و سویدای دل و ژرفای ذهن و زبان و ضمیر و روح و راح خود تبریک و تهنیت خالصانه و صمیمانه و عرض خسته نباشید و دستمریزاد خود را به خاکپای وجودِ ذی جودِ جناب مستطاب حضرت آقای سهیل قاسمی و دیگر همراهان و همکاران فرهیخته و ورجاوند ایشان و اولیای منعم و مسعودِ انتشاراتِ وزین و بهینِ بلم نثار می نمایم .
با احترام و ادب و ارادت ، دکتر حسینعلی نوذری،
جمعه ۲۱ آذر ماه جلالی ۱۴۰۵ خورشیدی
مدیر فروشگاه ستیغ –
سرور ارجمند جناب دکتر حسینعلی نوذری
پیغامِ شما در وبسایتِ ستیغ در بارهی کتاب دیوان حافظ بر پایهی نسخهی خطیِ سال ۸۰۱، بسیار من را شادمان کرد. به مهر نواختید. برای من که یکی از علاقهمندانِ آثار و قلمِ شما بودم و هستم و کتابِ شما (صورتبندی مدرنیته و پُست مدرنیته) بیست و چند سال است که همواره در کتابخانه و روی میز من بوده است، دیدنِ پیغامی چنان مِهر آمیز بهترین هدیهئی بود که در این غروبِ بیامتیازِ پاییزی میتوانستم دریافت کنم.
باعثِ افتخار است که شما خوانندهی کتابِ من باشید.
با احترام و مِهر
سهیل قاسمی