شب دکتر قاسم غنی و رونمایی از دیوان حافظ بر پایه نسخه خطی سال 801 به تصحیح سهیل قاسمی

پس از دکتر صادق سجادی، آقای دکتر اصغر دادبه سخنرانی خود را آغاز کردند.

دکتر دادبه، استاد فلسفهٔ اسلامی و ادبیات عرفانی دانشگاه علامه طباطبایی و مدیر گروه ادبیات دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، همچنین مدیر گروه زبان و ادبیات فارسی در دانشکدهٔ علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال است. اصغر دادبه در سال ۱۳۸۱، در دومین همایش چهره‌های ماندگار، به‌عنوان چهرهٔ ماندگار در عرصهٔ ادبیات عرفانی و فلسفهٔ اسلامی معرفی شد.

بخشی از سخنرانی ایشان چنین بود:

به نامِ حق و حقیقت.

مطالبی که استاد سجادی فرمودند همه سودمند بود و حاصل مطالعه در کارهای مختلف.

دو نکته در فرمایش ایشان بود که مرا یادِ نکته‌ای انداخت که به ظاهر طنزگونه می‌نماید ولی در باطن حکایت‌ها در آن است.

وقتی ارتباط مرحوم دکتر غنی با علامه قزوینی مکرّر شد، سازمان اطلاعاتِ آن روز کنجکاو می‌شود که بداند این دو با هم چه کاری می‌کنند و در چه موردی صحبت می‌کنند. به راننده‌ی دکتر غنی ماموریت می‌دهند که گفته‌های این دو را مخابره کند. تصور کنید گفت و گوهایی که این دو شخص در خانه می‌کرده‌اند و سپس سوار ماشین می‌شده‌اند تا جایی، مثلاً کتابخانه، بروند، چه می‌تواند باشد! و راننده چه می‌توانسته از آن بفهمد و چه گزارشی می‌تواند در این باره بدهد! گزارشِ این راننده خیلی جالب است! می‌گوید: درد سر به خودتان ندهید! این پیرمرد (مرحوم قزوینی) اختلال حواس دارد و حرف‌های عجیب و غریبی می‌زند که من نگران ام که آقای غنی هم حالش بد شود!

نکته‌ئی که دکتر سجادی گفتند از یادداشت‌های دکتر غنی در باره‌ی (حاجی فلان) که پایش را از سبزوار بیرون نگذاشته‌بود و فکر می‌کرد سبزوار مرکز عالم است؛ بله!

چه شام و چه مصر و چه برّ و چه بحر،

همه روستایند و شیراز، شهر!

این حسِ سعدی است. این به نظرِ من عالی است. این حس موجب می‌شود که انسان به میهنش همین نگاه را داشته باشد. نه مانند بسیاری از نسناس‌هایی که امروز در بابِ نامِ ایران که بیش از هزار و پانصد بار در شاهنامه آمده و همین دوستِ عزیزِ دانشمندِ ما آقای دکتر سجادی، تحقیقِ مبسوطی انجام داده که در همه‌ی دوران‌ها این نام بوده‌است، حالا نظری مطرح کرده‌اند که نمی‌توانم بگویم نمی‌دانند؛ بلکه مرض دارند. که بگویند «بله رضا شاه اسم ایران را درست کرد». ای مغرضان! رضا شاه گفت که نگویید «پرشیا». اطلاقِ جزء بر کل نکنید. نامی را بگویید که در شاهنامه و جاهای دیگر آمده‌است.

اما دکتر غنی

پزشکی دکتر غنی روشن است. بنده اهل پزشکی نیستم. سیاست هم سرم نمی‌شود اما طوری می‌توانم بفهمم. در مقدمه‌ی تاریخِ عصرِ حافظ، مقدمه‌ئی که مرحوم علامه قزوینی نوشته، صحبت از دو دیدار می‌کند که با دکتر غنی در این باب داشتند. خلاصه‌ی آن دو دیدار این است که دکترغنی به علامه قزوینی می‌گوید: شما که مطالعه در احوالِ بزرگان و شاعران کردید، کدام شاعران برجسته اند؟ ایشان نیز نام چهار پنج شاعر را می‌برد از فردوسی و سعدی و حافظ و خیلی تاکید می‌کند که درجه دوم سوم ها هم اهمیتِ خودشان را دارند اما عمر بر سرِ شعرای درجه اول بگذار. آب را از سرچشمه بردار. در این بخش بحث مستوفایی هست. ناصرخسرو را نیز می‌افزایند. در جلسه‌ی بعدی، دکتر غنی باز می‌پرسد که اگر میانِ این چند نام، یکی را انتخاب کنید. فرض کنید که انگلیسی‌ها بخواهند در هاید پارک مجسمه‌ی شاعرانِ بزرگِ دنیا را بگذارند و از ما بخواهند که تنها یکی معرفی کنید، او کیست؟ علامه قزوینی سرانجام با توضیحاتی که می‌دهد، می‌گوید: حافظ. حافظ در واقع بحث‌هایی را عنوان می‌کند که انگار فردوسی نیز در حافظ هست. به قولِ زنده‌یاد اسلامی ندوشن که دیوان حافظ شاهنامه‌ی دیگری است به گونه‌ئی دیگر و با نگاهِ ویژه‌ی حافظ.

دکتر غنی در واقع به همین نظر بوده و تاییدِ علامه قزوینی را می‌خواسته! دکتر غنی طرحی در ذهن داشته‌است که قرار بوده پنج یا شش جلد شود و متاسفانه عمرِ کوتاهِ او که پنجاه و هشت سال بیشتر نبود، مجال نداد. در واقع فقط دو جلد و یک رساله تاریخ عصر حافظ و تاریخ عصرِ تصوّف، که جملگی حولِ محورِ حافظ است. چون که صد آمد نود هم پیشِ ماست. صد اینجاست و در حافظ همه چیز هست و هر قدر که در باره‌ی حافظ کار کنیم، جای دوری نمی‌رود. و هنوز که هنوز است، کتابِ تاریخِ عصرِ حافظ، اثر دکتر قاسم غنی، یگانه است. حال چرا پس از آن همه ادعا، یک سطر هم به آن اضافه نکرده‌ایم و هر چه نوشته‌شده، احیاناً به شکلی برگرفته از آن است و یکی از منابع، همین کتاب است. حالا گاهی به پیروی از روشِ علمی این تاثیرپذیری را گفته‌ایم و گاهی هم یادمان رفته‌است! می‌دانید چنان که مرسوم است گاهی از شخصی می‌پرسیم که چیزی که نوشته‌اید، پیش از شما در فلان منبع نیز این بحث مطرح شده، می‌گوید: ای داد من ندیده بودیم! خب این که بزرگترین گناهِ تحقیق است که کسی که در زمینه‌ئی تحقیق می‌کند، کارهای پیشین را ندیده باشد!

اما این نگاه چراست؟ حرفِ من این است. این نگاه از کجا آمده؟ ببینید! از وقتی که «تخصص» پیدا شد؛ برگردیم به یونان و جامعیتی که ارسطو از آن صحبت می‌کرد. زمانی که دامنه‌ی علم به‌قدری گسترده نبود که فردی مانند ارسطو می‌توانست همه‌ی آن را بداند. بعد از آن تخصص پیدا شد. تخصص هم خیلی کارها کرده و خیلی موشکافی‌ها کرد و نتایجی هم گرفت. اما به‌مرور زمان معلوم شد که همان اندازه که تخصص سودمند است، زیان‌مند هم هست. آدم‌ها را یک‌بعدی، یک‌سو نگر و خودخواه بار می‌آورد. خیال می‌کنند که قطبِ عالَمِ امکان اند و چیزی که آن‌ها بلدند، تمامِ مسائل است. در نتیجه در کشورهای مترقی، شروع کردند به نوعی بازگشت به شکلی از جامعیّت.

کتاب‌هایی در انگلیس منتشر می‌شود به نام Teach yourself و کتاب‌هایی هم با عنوانِ Made simple؛ به طور مثال، کتاب فلسفه در این نوع، برای رشته‌های غیرِ فلسفه نگاشته شده. همین‌طور برای ادبیات. یعنی برای همه‌ی اقشار از جمله پزشکان و مهندسان نیز قابل مطالعه است. حرفِ من این است که قدمای ما این موضوع را می‌دانسته‌اند؛ و دکتر غنی ها که حاصلِ تربیتِ نگرشِ قدمایی بودند، چنین از آب در می‌آمدند.

در چهار مقاله (نظامی عروضی سمرقندی) آمده‌است که کسی که می‌خواهد شاعر شود، آدم حسابی شود، ادیب شود و به این شیوه زندگی کند، باید صد هزار بیت از قدما از حفظ داشته باشد و ده هزار بیت از معاصران پیشِ چشم کند، افسانه نیست. واقعیت است. به دلیلِ این که شعرِ ما جامعیتی در خود داشت، به‌ویژه از قرنِ پنجم، تمامِ علوم واردِ شعر شد و در نتیجه کسی که با شعر به آن شکل که نظامی عروضی و دیگران می‌گویند سر و کار داشت، خودبه‌خود به سویِ نوعی جامعیّت می‌رفت. هر بیتی که می‌خواند، نکته‌ها در آن بود و وقتی که می‌خواست این نکته‌ها را بفهمد، به درک می‌رسید. هر کدام از این نکات وقتی که مطرح می‌شد، ذهنِ پرسشگر به طرفِ آن می‌رفت. قدما نمی‌آمدند به صورتِ مجرّد مفاهیم را بیاموزند. شعر را می‌خواندند. ایهام را حفظ نمی‌کردند به این شکلی که ما امروز به بچه‌ها تحکّم می‌کنیم. شعر را آن‌قدر می‌خواندند که می‌فهمیدند ایهام چیست. این بیت را در نظر بگیرید:

بعد از اینم نبوَد شائبه در جوهرِ فرد

که دهانِ تو در این نکته خوش استدلالی‌ست

تمامِ آن‌چه که در انبوهِ کتاب‌های فلسفی و کتاب‌های کلامی هست در این بیت به آن اشاره شده. آن دو تئوری که اصلِ اشیاء چیست، اتمیست ها گفتند اتم‌ها، که ما به جوهرِ فرد یا جزء لایتجزّی؛ متکلمینِ ما به دلیلِ این که پذیرشِ این نظریه می‌توانست دخالتِ خدا را در جریانِ عالَم دائمی کند، این قضیه را پذیرفتند که این قصّه سرِ دراز دارد. فلاسفه‌ی ما که فیلسوفانِ مشائی باشند، تئوریِ ارسطوئی را پذیرفتند که اصلِ اشیاء ماده و صورت است. حالا! شما وقتی که به کتاب‌های متکلمین نگاه می‌کنید، اندر اثباتِ جوهرِ فرد و نفیِ هیولا و صورت و برهان و برهان و برهان و برهان! در کتاب‌های فلسفی نگاه می‌کنید، اندر اثباتِ هیولا و صورت و نفیِ جوهرِ فرد و برهان، برهان، برهان!

در این بیت به هر دو موضوع اشاره شده. بعد از اینم نبوَد شائبه در جوهرِ فرد. چرا؟ برای این که یک استدلالِ محکم پیدا کرده‌ام: که دهانِ تو در این نکته خوش استدلالی‌ست. بازی‌های هنری؛ تنگیِ دهان؛ هنوز آن زمان خانم سوفیا لورن ظهور نکرده بود که با دهانِ بزرگ هم زیبا باشد! زیبایی‌شناسیِ قدما به دهانِ تنگ و کوچک زیبا می‌گفتند! شاعر می‌گوید این برهانی است که من پیدا کرده‌ام. حالا تصور کنید خواننده‌ی این شعر در برخوردِ اول ممکن است سری بجنباند، اما اگر اهلِ کار باشد و تکرار شود، چون شعر تکرار می‌شود و دائم خوانده می‌شود، برایِ او سوال پیش می‌آید و به سمتِ آن خواهد رفت. به‌تدریج و گام به گام دنبالِ آن خواهد رفت و پیدا خواهد کرد. خاصیتِ شعر همین است. هم التذاذِ هنری به بار می‌آید با توصیفِ جلوه‌ای از جلوه‌های زیباییِ کسی که دوستش داریم؛ و هم آن‌همه قصه و ماجرای فکری و فلسفی به دنبال دارد. کسی که چنین تربیت شود که چنین با شعر برخورد کند، با شعر انس و ارتباط می‌گیرد. متاسفانه آموزش نسل امروز تغییر کرده بسیاری شعرها که در کتاب‌های درسی بود نسلِ ما آن‌ها را ازبر بود، از کتاب‌ها حذف شده. این نحوِ تربیت، غیر از این که ذهن را پرورش می‌داد، آموزنده و جامعیت‌بخش بود. دکتر غنی ها آنگونه تربیت شدند. در نتیجه در کنار تخصصی که داشتند، هیچ وقت ارتباطشان با فرهنگ میهنشان قطع نشد. یادشان نرفت که مال کجا هستند، به کجا تعلق دارند و چه وظایف فرهنگیی به عهده دارند. چون مسئله فرهنگ با تمدن یکی نیست. تمدن جنبه‌های عینی است؛ مثلِ موشک، مثلِ آنتی بیوتیک، مثلِ ساختمان؛ اما فرهنگ جنبه‌های انسانی است. سعدی کار را تمام کرده‌است. آدمیّت است. علم آدمیّت است و جوانمردی و ادب / ور نی دَدی به صورتِ انسان مصوّری. یکی از ویژگی‌های مهم شعر فارسی، فرهنگ‌سازی و هویت‌سازی است. این دو وظیفه، کم نیست. آدم‌هایی مثل دکتر غنی که از آن طریق تربیت شده‌اند، هم ایرانی مانده‌اند و هم هر چه می‌توانسته‌اند برای میهنشان کرده‌اند. از جمله همان سفر به آمریکا که آقای دکتر در سخنرانی خود اشاره کردند، برای تاسیسِ جامعه‌ی ملل بوده که ایشان و دکتر سیاسی حضور داشتند و هر دو افتخار آفریدند. یونسکو تحت تاثیر حرف‌های دکتر سیاسی تاسیس شد. این افراد فرهیخته به‌معنای واقعی بودند. تنها توجه به جلوه‌های تمدّنی نداشتند. هنرِ شعرِ فارسی این است. آدمی مثلِ او، بیهوده نیامده که عمرِ خود را بر سرِ کارِ حافظ بگذارد. بیهوده آن همه حرف نزد در آن دو کتابِ ارجمند. چه تاریخِ عصرِ حافظ و چه تاریخِ تصوّف. سرانجام تصحیحی که از دیوان حافظ شده، من هنوز هم به دلایلی که دارم، معتقدم برترین تصحیح است. بسیاری از ضبط‌های آن نسخه همچنان برترین ضبط یا حافظانه‌ترین ضبط است. یا خود حرفِ حافظ است یا نزدیک‌ترین حرف به آن. نسخه‌های دیگر هم ارزش خودشان را دارند ولی این نسخه هنوز اهمیت دارد.

انتخابی که صورت گرفته، نتیجه‌ی آگاهی‌هایی است که از طریقِ شعرِ فارسی دریافته‌است. جامعیتی که شعرِ فارسی به خواننده و آموزنده و انس‌گیرنده با شعرِ فارسی می‌دهد، آن‌جا متجلّی است. و این جامعیتی که بعد از تخصص، فرنگی ها بعد از قرن بیستم به آن توجه کردند، نیاکانِ ما، خودآگاه و ناخودآگاه، با توجه به ارتباطی که با شعرِ فارسی داشتند و همواره توجهشان این بوده که از این طریق آموزش دهند، از طریقِ منظومه‌هایی که در علومِ مختلف می‌ساختند، منظومه در پزشکی، منظومه در صرف و نحو، منظومه در نجوم؛ در واقع به این دلیل بود که از طریقِ موزون شدن، تاثیر بیشتری دارد و امکانِ آموزشِ بیشتر به شخص می‌دهد. شما فکر می‌کنید خودِ حافظ چه طور تربیت شد؟ وقتی به کارهای او نگاه می‌کنید، یکی از منابعِ بسیار مهم، دواوینِ شعر بوده. خودِ آن‌ها آموزشش داده‌اند.

حالا ما داریم این را از بین می‌بریم! وقتی آمدند به ما گفتند که ساختمان که سی سال از عمرش گذشت، کلنگی می‌شود. کلنگ‌ها را به دست ما دادند زدیم ریشه‌ی معماریِ خودمان را در آوردیم. هیچ وقت هم نپرسیدیم که پس چرا در پاریس و در لندن و …، ساختمان‌های سیصد چهارصد ساله هست؟ چرا به آن دست نمی‌زنند؟ آن چرا کلنگی نیست؟ اما اینجا کلنگی شد؟ این مسئله‌ی کلنگی پیش رفت و حالا رسیده به فرهنگِ ما! به شعرِ ما؛ به هویّتِ ما. الان نوبتِ کلنگی شدنِ ادب و فرهنگ و در نهایت قومیتِ ما شده. هیچ وقت نپرسیدیم چرا مال آن‌ها کلنگی نیست اینجا کلنگی است! میخانه و مسجد را یک‌جور خراب کردیم. هیچ فرق نمی‌کرد برای ما. زدیم و داغون کردیم. روزی نیست که شما خبر نخوانید که به یکی از آثارِ تاریخیِ فارس یا غیرِ فارس آسیب نرسیده. حالا زورِ من و شما به آن‌ها نمی‌رسد، اما این‌یکی را که می‌توانیم شعر به بچه‌های خودمان یاد دهیم! بارها گفته‌ام و باز می‌گویم. روزی چهار پنج دقیقه. یک بیت یا یک جمله گلستان سعدی. چنان می‌گیرند و چنان افزون می‌شود که دانشمند می‌شوند. در عین دشواری به این سادگی است. دکتر غنی اینطور دکتر غنی شد. دکتر غنی اگر پزشکی هم از یادش می‌رفت، شعرِ حافظ از یادش نمی‌رفت. چیزی که دکتر غنی را در کارهای سیاسی هم موفق می‌داشت، ذهنیتی بود که از طریقِ شعر و ادب به دست آورده بود. مگر دانشجویانِ دیگری آن زمان در بیروت و جاهای دیگر درس نخواندند؟ چرا دکتر غنی نشدند؟ به روشِ جان استوارت میل، روشِ اختلاف، وقتی دو وضعیتِ عینِ هم دارید، بگردید ببینید چیزی با هم تفاوت دارند. آن علتِ معلولِ ما است. ده‌ها پزشکِ درجه یک، آنجا یا جای دیگر مثلِ ایشان خوانده‌اند و در زمینه‌ی کارِ خود درخشیده‌اند. حالا این کارهایی که دکتر غنی کرده و آن‌ها نکرده‌اند علتش چیست؟ از طریقِ شعرِ فارسی.

اصلِ هویتِ ما این زبان و این ادب است. شیشه‌ی عمرِ ما است. حیاتِ ما است.