عنقا – حافظ

عنقا:

همان سیمرغ است. در برهان ِ قاطع آمده است: «سیمرغ، عنقا را گویند و آن پرنده‌ئی بوده است که زال پدر ِ رستم را پرورده و بزرگ کرده، و بعضی گویند نام ِ حکیمی است که زال در خدمت ِ او کسب ِ کمال کرد.»

دکتر معین در حاشیه‌یِ خود بر این کلمه گوید: «در اصل سین‌مرغ، در اَوستا حکیمی دانا به نام سَئِنَه، با صفت ِ فروهر ِ پاک‌دین ستوده شده… این سئنه (که محققان آن را به شاهین و عقاب ترجمه کرده‌اند) با سیمرغ یا سین‌مرغ رابطه دارد.»

دکتر علی‌نقی منزوی کتاب ِ مستقلّی در باب ِ سیمرغ نوشته است (: سیمرغ و سی مرغ. تهران، سحر، ۱۳۵۹). در این کتاب آمده است: «در آثار ِ سهروردی و حافظ شیرازی و فیلسوفان ِ متأخّر چون دوانی (متولد ۹۰۷ قمری) و صدرا یِ شیرازی (متولد ۱۰۵۰ قمری) و پی‌روان ِ ایشان چون نراقی و سبزواری (متولد ۱۲۸۱ قمری) به جای سیمرغ به کلمه‌یِ «طایر ِ قُدسی» بر می‌خوریم. و صدرا، عنقا را با عقل ِ دهُم، عقل ِ فعال تطبیق نموده است…» آری در حافظ طایر ِ قدسی و طایر ِ قدس به کار رفته است:

اگر آن طایر ِ قدسی زِ دَر اَم باز آید

عُمر ِ بگذشته به پیرانه‌سَر اَم باز آید

همّت‌ام بدرقه‌یِ راه کُن ای طایر ِ قدس

که دراز است رد ِ مقصد و من نو سفر اَم

به گفته ی آقای منزوی، جای‌گاه ِ سیمرغ که در شاهنامه، البرز است بر اثر ِ قول ِ طبری (متولد ۳۱۰ قمری) که حرف «ق» {=قاف} در آغاز ِ سوره‌یِ پنجاهم قرآن ِ مجید را که از حروف ِ مقطّعه است، به کوهی تفسیر کرده که دُورادُور ِ زمین را فرا گرفته، و کوه ِ البرز با کوه ِ قاف تطبیق داده شده.

عطّار جای‌گاه ِ سیمرغ را در پشت ِ کوه ِ قاف، یعنی ماوراء ِ مرز ِ عالم ِ طبیعت قرار داده است.

«سیمرغ در ادب ِ غیر ِ حماسی {به‌ویژه در متون ِ عرفانی} نیز به معنی‌یِ وجود ِ ناپیدا و بی‌نشان، و غالباً کنایه از انسان ِ کامل که از دیده‌ها پوشیده است، نیز به کار رفته است. شیخ عطّآر در منظومه‌یِ منطق‌الطیر، سیمرغ را برای تعبیر از وجود نامحدود ِ بی‌نشان ِ حق استعمال کرده است که به حکم ِ مبانی این وحدت در عین ِ حال چیزی جز «سی مرغ» که همان طالبان ِ دیدار ِ او هستند نیست» (دایره‌المعارف فارسی «سیمرغ»).

در حافظ، سیمرغ یا عنقا گاه به معنی‌یِ کنایه از موهوم و چیزی که واهی بودن‌اش آشکار است (هم‌ردیف ِ کیمیا) به کار رفته است:

وفا مَجوی زِ کس. وَر سخن نمی‌شنوی

به‌هرزه طالب ِ سیمرغ و کیمیا می‌باش

گاه به معنی‌یِ مرغ ِ افسانه‌ئی – بدون ِ تلمیح ِ عرفانی – اشاره می‌شود:

بِبُر زِ خَلق و زِ عنقا قیاس ِ کار بگیر

که صیت ِ گوشه‌نشینان، زِ قاف تا قاف است.

گاه به معنا یِ عرفانی و اشاره به موجود یا حقیقتی حتا برتر از انسان ِ کامل و عقل ِ فعال اشاره دارد. از جمله این مصراع: عنقا شکار ِ کَس نشود. دام بازچین!

در مثنوی‌یِ «آهوی وحشی» گوید:

چنین‌ام هست یاد از پیر ِ بُرنا

فراموش‌ام نشد هرگز همانا

که روزی ره‌رُوی در سرزمینی

به لطف‌اش گفت رندی ره‌نشینی

که ای سالک چه در انبانه داری؟

بیا دامی بِنِه گر دانه داری

جواب‌اش داد، گفتا: دام دارم

ولی سیمرغ می‌باید شکارم

بگفتا چون به دست آری نشان‌اش؟

که از ما بی‌نشان است آشیان‌اش

در جا یِ دیگر گوید:

باز اَر چه گاه‌گاهی بر سر نَهَد کلاهی

مرغان ِ قاف دانند آئین ِ پادشاهی.

و علّامه قزوینی در حاشیه‌یِ این بیت نوشته است: مرغان ِ قاف یعنی عنقا.

دکتر احمدعلی رجائی می‌نویسد: نظر به بی‌نشانی و لامکانی، گاه تصوّر می‌شود مراد ِ حافظ از عنقا یا سیمرغ، ذات ِ حق است. بعضی آن را کنایه از پیر و مرشد می‌دانند (فرهنگ ِ اشعار ِ حافظ)

دلیل و قرینه بر این‌که مراد ِ حافظ از عنقا یا سیمرغ، ذات ِ حق است، این ابیات است:

نبندی زان میان طَرفی، کَمَروار

اگر خود را ببینی در میانه

برو این دام بر مرغی دگر نِه

که عنقا را بلند است آشیانه

که بندد طَرف ِ وصل از حُسن ِ شاهی

که با خود عشق بازَد جاودانه؟

محمد دارابی (قرن ۱۱) در شرح ِ این بیت می‌نویسد: «عنقا به اصطلاح ِ اهل ِ عرفان، معرفت ِ کُنه ِ ذات ِ حق‌تعالی است و حکما نیز متفق‌اند در این‌که معرفت ِ کُنه ِ ذات ِ واجب، ممکن نیست.» (کتاب لطیفه‌ی غیبی، ص۴۴)

در این‌که مراد ِ عطّار از سیمرغ، ذات ِ الهی است تردید نیست. چنان‌که دکتر گوهرین در تحقیق این معنی گوید: «عارفان ِ کامل خاصّه شیخ فریدالدین عطار او را منبع ِ فیض و سرچشمه‌یِ هستی یا وجود ِ باری تصور کرده‌اند که کاملان ِ جهان که مرغان ِ بلندپرواز ِ این دِیر ِ رندسوز اَند، تمام ِ هَمّ ِ خود را صرف ِ شناسائی‌یِ او می‌نمایند…» (منطق‌الطیر به اهتمام دکتر سید صادق گوهرین، توضیحات، ص ۳۱۵).

حافظ هم به همین تعبیر با تلمیح به منطق‌الطیر ِ عطار اشاره دارد:

من به سرمنزل ِ عنقا نه به خود راه بَرَم

قطع ِ این مرحله با مرغ ِ سلیمان کردم.

ملّا عبدالله زنوزی به این بیت ِ حافظ استشهاد و اندکی آن را شرح کرده است: «غایت ِ معرفت و نهایت ِ فکرت، اعتراف به عجز و ناتوانی‌ست از معرفت ِ مبدأ ِ موجودات و اوصاف ِ ذاتیه و صفات ِ فعلیه‌ی او؛ و از معرفت ِ کیفیت ِ حقیقت ِ ایجاد ِ او مبدعات و کاینات و سُفلیات و علویات را، و از چگونگی اختراع ِ او اولیٰ و اُخریٰ و دنیا و عقبیٰ را: عنقا شکار ِ کَس نشود دام بازچین…» (لمعات الهیه، ص ۴۶۰)

برگرفته از کتاب:

حافظ نامه: شرح الفاظ، اعلام، مفاهیم کلیدی و ابیات دشوار حافظ/ نوشته: بهاء‌الدین خرمشاهی.- تهران: سروش، ۱۳۶۶

شابک دوره دوجلدی: ISBN 964-455-175-9 چاپ چهاردهم (چاپ هشتم از ویراسته ی دوم) تابستان ۱۳۸۳