عشق – حافظ

عشق:

عشق بزرگ‌ترین و بلکه تنها مقاله‌ی عُرَفا ی اسلام، و بلکه همه‌ی مکاتب و مذاهب ِ عرفانی است. «وحدت ِ وجود» نظریه‌ئی عقلی-فلسفی یِ صِرف نیست. بلکه با عاطفه‌ی عاشقانه هم آمیخته است. یکّه سخن ِ همه‌یِ عرفا «عشق» است،  و غریب نیست که مهم‌ترین پیام دیوان حافظ، در جنب ِ رندی، عشق باشد.

عشق در ادبیات منظوم فارسی دو جلوه‌یِ بزرگ دارد. نخست، عشق ِ انسانی که از مثنوی‌ها یِ رودکی و عنصری نشأت گرفته، در مثنوی‌ها یِ نظامی به اوج رسیده و عاشقان و معشوقان بزرگ چون خسرو و شیرین و فرهاد، یوسف و زلیخا، لیلی و مجنون، اورنگ و گل‌چهر و نظایر آن‌ها پرورده، یا حدیث ِ آنان را به مبالغه‌یِ شاعرانه بیان کرده و با غزل، به‌ترین و موجز ترین قالب ِ بیان‌اش را یافته است که اوج ِ مطلق‌اش در غزل ِ سعدی و حافظ است.

جلوه‌یِ بزرگ ِ دوم ِ عشق، عشق ِ الاهی یا عرفانی است که ابتدا در مثنوی‌ها یِ سنائی و عطار درخشیده و اوج‌اش را در مثنوی و غزلیات ِ مولانا طی کرده است. بهره‌یِ عرفانی‌یِ غزل ِ عاشقانه‌یِ سعدی اندک است. ولی بهره‌یِ عارفانه‌یِ غزل ِ حافظ همانند و هم‌چند ِ بهره‌یِ عاشقانه‌یِ آن است. بهره‌یِ عارفانه‌یِ غزل ِ مولانا هم بیش‌تر است.

دیوان ِ حافظ از نظر ِ مضمون چند ستون دارد. یکی از ستون‌ها یِ دیوان ِ حافظ، خمریات ِ او ست. دیگری بحث از رندی. سومی مضامین ِ اخلاقی. چهارمی کار و بار ِ عشق – اعم از انسانی و عرفانی-.

در دیوان ِ حافظ سه نوع عشق یا معشوق در موازات ِ هم‌دیگر، یا گاه متداخل با یک‌دیگر ملاحظه می شود:

یکم: عشق یا معشوق ِ انسانی که به نمونه‌هایی از آن اشاره خواهد شد؛

دوم: عشق یا معشوق ِ ادبی

سوم: عشق و معشوق ِ عرفانی که موضوع ِ اصلی‌یِ این مقاله است و شرح‌اش خواهد آمد.

 

الف) عشق ِ ادبی-اجتماعی: نگارنده‌ی این سطور (دکتر بهاء‌الدین خرمشاهی) در اشاره به عشق و معشوق ِ ادبی نوشته است: «این نوع عشق و معشوق در اکثریت ِ غزل‌ها یِ عاشقانه‌یِ حافظ حضور دارد. در این نوع شعر که صورتاً تفاوتی با شعرها یِ عاشقانه‌ی جنسی و عاشقانه‌یِ عرفانی ندارد، اگر باریک شویم، بر می آید که معشوق چندان‌که باید جاذبه‌یِ جمال و غنج و دلال و حتا حضور و وضوح ندارد. در این عاشقانه‌ها، معشوق یا غایب است یا بدون ِ چهره و چشم و ابرو ست. فاقد ِ جسمانیت و فحوایِ جنسی است و حتا فاقد ِ جنس است و غالباً نمی‌توان فهمید مذکر است یا مؤنث، و در بیش‌تر ِ موارد، معشوق ِ شاعر نیست. بل‌که ممدوح ِ او ست و در این موارد هم معلوم نیست ممدوح ِ دنیوی‌یِ درباری است یا مردی محترم از پیران ِ طریقت…» {ذهن و زبان ِ حافظ نوشته ی دکتر بهاء‌الدین خرّم‌شاهی»

 

مطلع ِ بعضی از غزل‌ها یِ عاشقانه‌یِ ادبی – اجتماعی‌یِ حافظ:

 

رواق ِ منظر ِ چشم ِ من آشیانه‌یِ تو ست

 

آن که رخسار ِ تو را رنگ ِ گل و نسرین داد

 

ای فروغ ِ ماه ِ حُسن از رو یِ رخشان ِ شما

 

گفتم ای سلطان ِ خوبان رحم کن بر این غریب

 

خیال ِ رو یِ تو در هر طریق هم‌ره ِ ما ست

 

دارم امید ِ عاطفتی از جناب ِ دوست

 

آن پیک ِ نام‌ور که رسید از دیار ِ دوست

 

صبا اگر گذری افتد اَت به کشور ِ دوست

 

مرحبا ای پیک ِ مشتاقان بده پیغام ِ دوست

 

ب) عشق ِ انسانی – زمینی: عطر و روح ِ این عشق ِ طرب‌ناک بر سراسر ِ دیوان ِ حافظ حاکم است.

مطلع ِ بعضی غزل‌ها یِ او که انسجام و یک‌پارچه‌گی‌یِ بیش‌تری دارد و عمدتاً در عشق ِ زمینی و خطاب به معشوق ِ انسانی:

 

اگر آن ترک ِ شیرازی به دست آرد دل ِ ما را

 

صبا به لطف بگو آن غزال ِ رعنا را

 

ای شاهد ِ قُدسی که کشد بند ِ نقاب‌ات

 

خمی که ابرو یِ شوخ ِ تو در کمان انداخت

 

ساقیا آمدن ِ عید مبارک باد اَت

 

دل و دین‌ام شد و دل‌بَر به ملامت برخاست

 

زلف آشفته و خوی کرده و خندان لب و مست

 

در دِیر ِ مغان آمد یارم قدحی در دست

 

آن شب ِ قدری که گویند اهل ِ خلوت امشب است

 

خدا چو صورت ِ ابرو یِ دل‌گشا یِ تو بست

 

تا سر ِ زلف ِ تو در دست ِ نسیم افتاده‌ست

 

حال ِ دل با تو گفتن‌ام هوس است

 

گل در بر و می در کف و معشوق به کام‌است

 

روزگاری‌ست که سودا یِ بُتان دین ِ من است

 

آن سیَه‌چرده که شیرینی‌یِ عالَم با او ست

 

بنال بلبل اگر با من‌ات سر ِ یاری‌ست

 

یا رب این شمع ِ دل‌افروز زِ کاشانه‌یِ کی‌ست

 

ماه‌ام این‌هفته برون رفت و به چشم‌ام سالی‌ست

 

کَس نیست که افتاده‌یِ آن زلف ِ دو تا نیست

 

حُسن‌ات به‌اتفاق ِ ملاحت جهان گرفت

 

ای غایب از نظر به خدا می سپارم‌ات

 

شاهد آن نیست که مو یی و میانی دارد

 

دست در حلقه‌یِ آن زلف ِ دو تا نتوان کرد

 

دل‌ام جُز مِهر ِ مَه‌رویان طریقی بر نمی‌گیرد

 

اگر رَوَم زِ پِی‌اش، فتنه‌ها بَر‌اَنگیزد

 

خوش‌است خلوت اگر یار یار ِ من باشد

 

مرا مهر ِ سیه‌چشمان زِ سر بیرون نخواهد شد

 

سَحَر اَم دولت ِ بیدار به بالین آمد

 

سرو ِ چمان ِ من چرا میل ِ چمن نمی‌کند

 

دوش می‌آمد و رخساره برافروخته بود

 

یارب این نوگل ِ خندان که سپردی به من‌اش

 

مجمع ِ خوبی و لطف است عذار ِ چو مَه‌اش

 

ای همه شکل ِ تو مطبوع و همه جا یِ تو خوش

 

دل‌ام رمیده شد و غافل‌ام من ِ درویش

 

طالع اگر مدد دهد دامن‌اش آورم به کف

 

ای دل ِ ریش ِ مرا با لب ِ تو حقّ ِ نمک

 

عاشق ِ رو یِ جوانی خوش و نوخاسته ام

 

دیشب به سیل ِ اشک، رَه ِ خواب می‌زدم

 

خیال ِ نقش ِ تو در کارگاه ِ دیده کشیدم

 

در نهان‌خانه‌یِ عشرت صنمی خوش دارم

 

مرا عهدی‌ست با جانان که تا جان در بدن دارم

 

تو هم‌چو صبحی و من شمع ِ خلوت ِ سحر اَم

 

من دوست‌دار ِ رو یِ خوش و مو یِ دل‌کش‌ام

 

به مژگان ِ سیَه کردی هزاران رخنه در دین‌ام

 

شاه ِ شمشاد قدان خسرو ِ شیرین‌دهنان

 

بالا بلند عشوه‌گر ِ نقش‌باز ِ من

 

چون شَوَم خاک ِ ره‌اش، دامن بی‌افشانَد زِ من

 

ای آفتاب آینه‌دار ِ جمال ِ تو

 

ای خون‌بها یِ نافه‌ی چین خاک ِ راه ِ تو

 

تاب ِ بنفشه می‌دهد طرّه‌یِ مشک‌سا یِ تو

 

ای که با سلسله‌یِ زلف ِ دراز آمده‌ای

 

زین خوش رقم که بر گُل ِ رخسار می‌کشی

 

 

ج) عشق ِ عرفانی: کمابیش نیمی از غزلیات و ابیات ِ عاشقانه‌یِ حافظ، عرفانی است.

مطلع ِ چند غزل ِ عرفانی:

 

الا یا ایهاالساقی ادرکاساً وناولها

 

صوفی بیا که آینه صافی‌ست جام را

 

ساقی به نور ِ باده برافروز جام ِ ما

 

دوش از مسجد سو یِ می‌خانه آمد پیر ِ ما

 

ای نسیم ِ سَحَر آرام‌گَه ِ یار کجا ست؟

 

چو بشنوی سخن ِ اهل ِ دل، مگو که خطا ست

 

زلف‌ات هزار دل به یکی تار ِ مو بِبَست

 

بیا که قصر ِ اَمَل سخت سست‌بنیاد است

 

صوفی از پرتو ِ می راز ِ نهانی دانست

 

روضه‌یِ خلد ِ برین خلوت ِ درویشان‌است

 

من‌ام که گوشه‌یِ می‌خانه خانقاه ِ من‌است

 

دل سراپرده‌یِ محبّت ِ او ست

 

رو یِ تو کَس ندید و هزار اَت رقیب هست

 

زاهد ِ ظاهرپرست از حال ِ ما آگاه نیست

 

روشن از پرتو ِ روی‌ات نظری نیست که نیست

 

حاصل ِ کارگَه ِ کون و مکان این‌همه نیست

 

بلبلی برگ ِ گلی خوش‌رنگ در منقار داشت

 

زان یار ِ دل‌نواز اَم شُکری‌ست با شکایت

 

عکس ِ رو یِ تو چو در آینه‌یِ جام افتاد

 

جان بی جمال ِ جانان میل ِ جهان ندارد

 

صوفی نهاد دام و سر ِ حقّه باز کرد

 

دیدی ای دل که غم ِ عشق دگربار چه کرد؟

 

سال‌ها دل طلب ِ جام ِ جم از ما می‌کرد

 

به سِرّ ِ جام ِ جم آن‌گَه نظر توانی کرد

 

در اَزَل پرتو ِ حُسن‌ات زِ تجلّی دَم زد

 

راهی بزن که آهی بر ساز ِ آن توان زد

 

نقد ِ صوفی نه همه صافی‌یِ بی‌غَش باشد

 

هر که شد مَحرَم ِ دل، در حَرَم ِ یار بماند

 

دوش وقت ِ سَحَر از غصّه نجات‌ام دادند

 

دوش دیدم که ملایک در ِ می‌خانه زدند

 

دلا بسوز که سوز ِ تو کار ها بِکُند

 

در نظر بازی‌یِ ما بی‌خبران حیران‌اند

 

سمن‌بویان غبار ِ غم چو بنشینند، بنشانند

 

آنان‌که خاک را به نظر کیمیا کنند

 

دوش در حلقه‌یِ ما صحبت ِ گیسو‌یِ تو بود

 

گفتم غم ِ تو دارم گفتا غم‌ات سرآید

 

بر سر ِ آن‌ام که گَر زِ دست بر آید

 

معاشران! گره از زلف ِ یار باز کنید

 

گل‌عذاری زِ گلستان ِ جهان ما را بس

 

صوفی گُلی بچین و مرقّع به خار بخش

 

باغ‌بان گَر پنج روزی صحبت ِ گل باید اَش

 

باز‌آی ساقیا که هواخواه ِ خدمت‌ام

 

مژده‌یِ وصل ِ تو کو؟ ک‌از سر ِ جان برخیزم

 

حجاب ِ چهره‌یِ جان می‌شود غبار ِ تن‌ام

 

حاشا که من به موسم ِ گُل تَرک ِ مِی کُنم

 

در خرابات ِ مغان نور ِ خدا می‌بینم

 

ما بدین در نه پی ِ حشمت و جاه آمده‌ایم

 

ما درس ِ سَحَر در رَه ِ می‌خانه نهادیم

 

بگذار تا ز شارع ِ می‌خانه بگذریم

 

خیز تا خرقه‌یِ صوفی به خرابات بریم

 

من‌ام که شُهره‌یِ شَهر اَم به عشق ورزیدن

 

به جان ِ پیر ِ خرابان و حقّ ِ صحبت ِ او

 

دوش رفتم به در ِ می‌کده خواب آلوده

 

سَحَرگاهان که مخمور ِ شبانه

 

ای دل مباش یک دم خالی زِ عشق و مستی

 

طفیل ِ هستی‌یِ عشق‌اند آدمی و پری

 

سینه مالامال ِ درد است ای دریغا مرهمی

 

سَحَرگَه رَه‌روی در سرزمینی

 

ای بی‌خَبَر بکوش که صاحب‌خَبَر شَوی

 

ای پادشه ِ خوبان داد از غم ِ تنهائی

 

 

نظریه‌یِ عشق ِ عرفانی‌یِ حافظ، آن‌چنان‌که از تجزیه و تحلیل ِ دیوان‌اش بر می‌آید به شرح زیر است. و پیش از طرح ِ آن، بیان ِ این نکته هم لازم است که بحث ِ ما در این بخش، زبان ِ ساده دارد، نه زبان ِ فنی‌یِ عرفانی. در مقاله‌یِ «تجلّی» به زبان ِ اصطلاحات ِ عرفانی، مخصوصاً مکتب ِ ابن ِ عرفی، از عرفان ِ حافظ بحث شده است. و در واقع آن بحث تکمله‌یِ این مبحث است.

 

نظریه و نگرش ِ عرفانی‌یِ حافظ:

سلسله جنبان ِ عشق، حُسن ِ الهی است.

معشوق ِ عرفانی (عنقا) «شکار» نمی شود.

کس ندانست که منزل‌گه ِ معشوق کجا ست

یار کامل و کمال ِ مطلق است، هر قصوری که هست از ما ست.

معشوق ِ عرفانی صاحب‌اختیار ِ مطلق است.

یار (خداوند) از عشق ِ ما مستغنی است. او اهل ناز و جفا هم هست. و در عین ِ حال مشفق است.

عشق ِ عرفانی دو سویه است: یار نیز با عاشقان نظر دارد.

معشوق عیان‌است؛ برا یِ مشاهده و شهود ِ او باید پاک بود و به تهذیب و تصفیه‌یِ درون پرداخت.

عشق قدیم است.

عشق موقوف به عنایت ِ ازلی و هدایت و حوالت ِ الهی و عهد ِ الست است.

آفرینش طفیل ِ عشق است.

عشق امانت ِ الهی است. امانتی است خاص ِ انسان، نه فرشته‌گان.

عشق ِ عرفانی قرین ِ غیرت و توحید است.

عشق تضمین ندارد، توکّل باید.

عشق مستلزم ِ معرفت است.

عبادت، با عشق است که معنی پیدا می‌کند و مقبول می‌گردد.

عشق در دل ِ شکسته فرود می آید. عاشق غم‌پرست است.

در عشق هم کشش شرط است هم کوشش.

عشق خطیر و خطرناک است. راه ِ عشق، غریب، بی‌کران و بی‌نهایت است.

در عشق باید افتاده‌گی و تسلیم داشت. پاک‌باز و امیدوار بود، از جان گذشت و رضا به داده داد.

عاشق ِ عارف، بی تعلق است و دام‌گه ِ دنیا زندان ِ او ست.

عاشق ِ عارف سَر اَش به دنیا و عقبی فرود نمی آید.

عاشق ِ عارف اهل ِ حور و قصور نیست.

در عشق باید جلوه شناس و اشارت‌دان بود.

عشق جنون ِ الهی است و با عقل جمع نمی شود.

عشق با زهد و ریا و صنعت جمع نمی گردد.

عشق هم‌عنان با رندی است.

عاشق ِ عارف ملامتی است، و ملامت در او بی اثر است.

عشق ِ عرفانی فراتر از تعصب و فرقه‌یِ مذاهب است.

عشق ِ عرفانی بدون ِ دست‌گیری و صحبت ِ پیر ممکن نیست.

حجاب ِ عاشق، همانا خود و خودی‌یِ او ست.

عشق، ورا یِ تقریر و بیان است.

بی‌بهره‌گی از عشق، شقاوت است.

و سرانجام: عشق، آخرین و به‌ترین فریاد رس و مایه‌یِ سعادت و رحمت است.

 

مثال ها:

یک) سلسله جنبان ِ عشق، حُسن ِ الهی است:

 

در ازل پرتو ِ حُسن‌ات زِ تجلّی دَم زد

عشق پیدا شد و آتش به همه عالَم زد

 

حُسن ِ بی‌پایان ِ او چندان‌که عاشق می‌کُشَد

زمره‌ئی دیگر به عشق از غیب سَر بَرمی‌کُنَد

 

خیز تا بر کِلک ِ آن نقّاش جان‌افشان کنیم

ک‌این‌همه نقش ِ عَجَب در گردش ِ پرگار داشت

 

عالَم از شور و شر ِ عشق خبر هیچ نداشت

فتنه‌انگیز ِ جهان، غمزه‌یِ جادو یِ تو بود.

 

دو) معشوق ِ عرفانی (عنقا) شکار نمی‌شود:

 

چو رای ِ عشق زدی با تو گفتم ای بلبل

مَکُن که آن گُل ِ خندان برا یِ خویش‌تن است

{افزوده‌یِ من(سهیل قاسمی) به متن اصلی:} در تعبیر ِ این بیت، می توان جنبه‌یِ عشق ِ عرفانی‌یِ اشاره شده را در نظر نگرفت: بلبل آمد در باره‌یِ عشق‌اش به  گُل از من مشورت خواست، من به او گفتم که این کار را نکن. چون آن گُل ِ خندان (شاداب و تر و تازه و نورُسته) بَرای خودش و در حال و هوا یِ خودش سِیر می کند (خندان {و بازی‌گوش} است و به عشق التفات و آگاهی ندارد.

 

عنقا شکار ِ کَس نَشود؛ دام بازچین

ک‌آن‌جا همیشه باد به دست است دام را

 

برو این دام بر مُرغی دگر نِه

که عنقا را بُلند است آشیانه

 

که بندد طرف ِ وصل از عشق ِ شاهی

که با خود عشق بازد جاودانه

 

چنین‌ام هست یاد از پیر ِ دانا

فراموش‌ام نشد هرگز همانا

که روزی ره‌روی در سرزمینی

به لطف‌اش گفت رندی ره‌نشینی

که ای سالِک چه در انبانه داری؟

بیا دامی بِنِه گَر دانه داری

جواب‌اش داد، گفتا: دام دارم

ولی سیمرغ می‌باید شکارم

بگفتا چون به دست آری نشان‌اش؟

که از ما بی‌نشان‌است آشیان‌اش

 

نیز: عنقا

 

سه: کَس ندانست که منزل‌گَه ِ معشوق کجا ست:

 

ای نسیم ِ سَحر آرام‌گَه ِ یار کجا ست؟

منزل ِ آن مَه ِ عاشق‌کُش ِ عیّار کجا ست؟

 

با هیچ‌کَس نشانی زآن دل‌ستان ندیدم

یا من خبر ندارم یا او نشان ندارد.

 

کَس ندانست که منزل‌گَه ِ معشوق کجا ست

این‌قَدَر هست که بانگ ِ جَرَسی می‌آید.

(این غزل در نسخه‌یِ قزوینی نیست. از نسخه‌ی خانلری نقل شد)

 

یا رب به که شاید گفت این نکته که در عالَم

رخساره به کَس ننمود آن شاهد ِ هرجایی

 

چهار) یار کامل و کمال ِ مطلق است. هر قصوری که هست از ما ست:

اگر به زلف ِ دراز ِ تو دست ِ ما نرسد

گناه ِ بخت ِ پریشان و دست ِ کوتَه ِ ما ست

 

خیال حوصله‌یِ بحر می‌پزد هیهات

چه‌ها ست در سَر ِ این قطره‌یِ محال‌اندیش

 

هر چه هست از قامت ِ ناساز ِ بی‌اندام ِ ما ست

وَرنه تشریف ِ تو بر بالا یِ کَس کوتاه نیست

 

یار اگر ننشست با ما نیست جا یِ اعتراض

پادشاهی کامران بود از گدایان عار داشت

 

پنج) معشوق عرفانی صاحب اختیار ِ مطلق است:

 

سیر ِ سپهر و دور ِ قمر را چه اختیار؟

در گردش‌اند بر حَسَب ِ اختیار ِ دوست

 

سبب مپرس که چرخ از چه سفله‌پرور شد

که کام‌بخشی‌یِ او را بهانه بی‌سببی‌ست

{افزوده‌یِ من(سهیل قاسمی) به متن اصلی:} در تعبیر ِ این بیت، می توان جنبه‌یِ صاحب اختیار بودن ِ معشوق ِ عرفانی را در نظر نگرفت: به باور ِ من بیش‌تر مضمون ِ اجتماعی دارد تا عاشقانه یا عارفانه. سبب در دو جا به دو معنی به‌کار رفته: نخستین: علّت؛ دومین: وسیله. می‌گوید: از چرخ (گردون) نپرس که چرا سفله پرور شده است که بهانه خواهد آورد که امکانات و وسایل (اسباب) کافی نداشتم که به‌تر از این تحویل ِ شما بدهم! گلایه و طنزی اجتماعی تلقی می‌کنم و اعتراضی به چرخ ِ گردون.

 

نقش ِ مستوری و مستی نه به دست ِ من و تو ست

آن‌چه سلطان ِ ازل گفت بکن آن کردم.

 

بارها گفته ام و بار ِ دِگَر می‌گویم

که من ِ دل‌شُده این رَه نه‌به‌خود می‌پویم

در پس ِ آینه طوطی صفت‌ام داشته‌اند

آن‌چه استاد ِ ازل گفت بگو می‌گویم

من اگر خارم و گَر گُل، چمن‌آرایی هست

که از آن دست که او می‌کشد اَم می‌رویَم

 

گرچه رندی و خرابی گُنَه ِ ما ست، ولی

عاشقی گفت که تو بنده بر آن می‌داری

 

صد باد ِ صبا این‌جا با سلسله می‌رقصند

این‌است حریف ای دل! تا باد نپیمایی

 

 

شش) یار (خداوند) از عشق ِ ما مستغنی است:

 

ز ِ عشق ِ ناتمام ِ ما جمال ِ یار مستغنی‌ست

به آب و رنگ و خال و خط چه حاجت رو یِ زیبا را

 

سخن در احتیاج ِ ما و استغنا یِ معشوق است

چه سود افسون‌گری ای دل که در دل‌بر نمی گیرد؟

 

گوهر ِ پاک ِ تو از مدحت ِ ما مستغنی‌ست

فکر ِ مشّاطه چه با حُسن ِ خداداد کند؟

 

اگرچه حُسن ِ تو از عشق ِ غیر مستغنی‌ست

من آن نی‌ام که از این عشق‌بازی آیم باز

 

غرض کرشمه‌یِ حُسن است وَرنه حاجت نیست

جمال ِ چهره‌یِ محمود را به زلف ِ ایاز

 

گریه‌یِ حافظ چه سَنجَد پیش ِ استغنا یِ عشق

ک‌اندر این دریا {طوفان} نماید هفت دریا شبنمی

 

 

هفت: معشوق ِ عرفانی هم اهل ناز و جفا ست:

 

با که این نکته توان گفت که آن سنگین‌دل

کُشت ما را و دَم ِ عیسی‌یِ مریم با او ست

 

این چه استغنا ست یارب؟ وین چه قادر حکمت‌است؟

ک‌این‌همه زخم ِ نهان هست و مجال ِ آه نیست

 

در زلف ِ چون کمند اَش، ای دل، مَپیچ! ک‌آن‌جا

سَر ها بریده بینی بی جُرم و بی جنایت

 

میان ِ عاشق و معشوق فرق بسیار است

چو یار ناز نماید، شما نیاز کنید.

 

با صبا در چمن ِ لاله سَحَر می گفتم

که شهیدان ِ کِه اند این‌همه گل‌گون کَفَنان؟

 

گریه‌یِ حافظ چه سنجد پیش ِ استغنا یِ عشق؟

ک‌اندر این طوفان نماید هفت دریا شبنمی

 

این قصّه‌یِ عَجَب شِنو از بخت ِ واژگون

ما را بِکُشت یار به اَنفاس ِ عیسَوی

 

هشت) در عین ِ حال، معشوق ِ عرفانی مشفق است:

 

عاشق که شد که یار به حال‌اش نظر نکرد؟

ای خواجه درد نیست وگرنه طبیب هست!

 

طبیب ِ عشق، مسیحا دم است و مشفق. لیک

چو درد در تو نبیند، که را دوا بکند؟

عتاب ِ یار ِ پری‌چهره عاشقانه بکَش

که یک کرشمه تلافی یِ صد جفا بکند

 

نه) عشق ِ عرفانی دو سویه است، یار نیز با عاشقان نظر دارد:

 

بنده‌یِ طالع ِ خویش‌ام که در این قحط ِ وفا

عشق ِ آن لولی‌یِ سرمست خریدار ِ من است

 

سایه‌یِ معشوق اگر افتاد بر عاشق، چه شد؟

ما به او محتاج بودیم او به ما مشتاق بود

 

عاشق که شد که یار به حال‌اش نظر نکرد؟

ای خواجه درد نیست! وگرنه طبیب هست.

 

ده) معشوق عیان است. برا یِ مشاهده یا شهود ِ او باید پاک و قابل بود:

 

معشوق عیان می گذرد بر تو، ولیکن

اغیار همی‌بیند. از آن بسته نقاب است.

 

او را به چشم ِ پاک توان دید. چون هلال.

هر دیده جا یِ جلوه‌یِ آن ماه‌پاره نیست.

 

چشم ِ آلوده‌نظر، از رخ ِ جانان دور است.

بر رخ ِ او نظر از آینه‌یِ پاک انداز.

 

ناظر ِ رو یِ تو صاحب‌نظران‌اند آری

سرّ ِ گیسو یِ تو در هیچ سَری نیست که نیست

 

نظر ِ پاک تواند رخ ِ جانان دیدن

که در آئینه نظر جز به صفا نتوان کرد.

 

بی‌دلی در همه احوال خدا با او بود

او نمی دید اَش و از دور خدایا می‌کرد.

 

جمال ِ یار ندارد نقاب و پرده؛ ولی

غبار ِ رَه بنشان تا نظر توانی کرد

 

رو یِ جانان طلبی، آینه را قابل ساز

وَرنه هرگز گل و نسرین ندمد زآهن و روی

 

 

یازده) عشق، قدیم است:

 

نبود نقش ِ دو عالم که رنگ ِ الفت بود

زمانه طرح ِ محبّت نه این زمان انداخت

 

سر زِ مستی بر نگیرد تا به صبح ِ روز ِ حشر

هرکه چون من در ازل یک جرعه خورد از جام ِ دوست

 

جز دل ِ من ک‌از ازل تا به ابد عاشق رفت

جاودان کَس نشنیدیم که در کار بماند

 

پیش از آن ک‌این سقف ِ سبز و طاق ِ مینا برکشند

منظر ِ چشم ِ مرا اَبرو یِ جانان طاق بود.

 

از دم ِ صبح ِ ازل تا آخر ِ شام ِ ابد

دوستی و مهر بر یک عهد و یک میثاق بود.

 

عالَم از شور و شَر ِ عشق خبر هیچ نداشت

فتنه‌انگیز ِ جهان، غمزه‌یِ جادو یِ تو بود.

 

نبود چنگ و رباب و نبید و عود؛ که بود

گِل ِ وجود ِ من آغشته‌یِ گُلاب و نبید

 

ماجرا یِ من و معشوق ِ مرا پایان نیست

هرچه آغاز ندارد، نپذیرد انجام

 

 

دوازده) عشق، موقوف به عنایت ِ ازلی و هدایت و حوالت ِ الهی و عهد ِ الست است:

 

می بده تا دهم‌ات آگهی از سرّ ِ قضا

که به رو یِ که شدم عاشق و از بو یِ که مست

 

مقام ِ عیش میسّر نمی شود بی‌رنج

بلی به حکم ِ بلا بسته‌اند عهد ِ الست

 

زاهد ار راه به رندی نبَرَد معذور است

عشق کاری‌ست که موقوف ِ هدایت باشد

 

زاهد و عُجب و نماز و من و مستی و نیاز

تا تو را خود زِ میان با که عنایت باشد

 

به سعی ِ خود نتوان برد پِی به گوهر ِ مقصود

خیال باشد ک‌این کار بی حواله برآید

 

می خور که عاشقی نه به کسب است و اختیار

این موهبت رسید زِ میراث ِ فطرت ام

 

روز ِ نخست چون دم ِ رندی زدیم و عشق

شرط آن بوَد که جز ره ِ این شیوه نَسپَریم

 

در ازل داده‌ست ما را ساقی‌یِ لعل ِ لب‌ات

جرعه‌یِ جامی که من مدهوش ِ آن جام‌ام هنوز

 

عشق ِ من با خط ِ مشکین ِ تو امروزی نیست

دیرگاهی‌ست ک‌از این جام ِ هِلالی مست‌ام

 

 

سیزده) آفرینش طُفِیل ِ عشق است:

 

جهان ِ فانی و باقی فدا یِ شاهد و ساقی

که سلطانی‌یِ عالَم را طُفِیل ِ عشق می‌بینم

 

طُفِیل ِ هستی‌یِ عشق‌اند آدمی و پری

ارادتی بنما تا سعادتی ببری

 

هر دو عالم یک فروغ ِ رو یِ او ست

گفتم‌ات پیدا و پنهان نیز هم

 

مراد ِ دل زِ تماشا یِ باغ ِ عالَم چی‌ست؟

به‌دست ِ مَردُم ِ چشم از رُخ ِ تو گُل چیدن

 

آسمان گو: مفروش این عظمت! ک‌اندر عشق

خرمن ِ مَه به جُوی خوشه‌یِ پروین به دو جُو

 

عاشق شو! ارنه، روزی کار ِ جهان سر آید

ناخوانده نقشه مقصود از کارگاه ِ هستی

 

 

چهارده) عشق امانت ِ الهی است، امانتی خاص ِ انسان نه فرشته‌گان:

 

آسمان بار ِ امانت نتوانست کشید

قرعه‌یِ کار به نام ِ من ِ دیوانه زدند.

 

عاشقان زمره‌یِ ارباب ِ امانت باشند

لاجَرَم چشم ِ گُهَربار همان‌است که بود

 

گر امانت به سلامت ببرم، باکی نیست

بی‌دلی سهل بوَد گر نبوَد بی‌دینی

 

حقا ک‌از این غمان برسد مژده‌یِ اَمان

گر سالکی به عهد ِ امانت وفا کند

 

جلوه‌ئی کَرد رُخ‌ات، دید مَلَک، عشق نداشت؛

عین ِ آتش شد از این غیرت و بر آدم زد

 

بر در ِ می‌خانه‌یِ عشق، ای مَلَک، تسبیح گوی!

ک‌اندر آن‌جا طینت ِ آدم مخمَّر می‌کنند.

 

فرشته عشق نداند که چی‌ست ای ساقی!

بخواه جام و گُلابی به خاک ِ آدم ریز

 

نیز: امانت

 

پانزده: عشق ِ عرفانی، قرین ِ غیرت و توحید است:

 

پاس‌بان ِ حرم ِ دل شده‌ام شب همه‌شب

تا در این پرده جُز اندیشه‌یِ او نگذارم

 

نیست بر لوح ِ دل‌ام جُز الف ِ قامت ِ دوست

چه کنم حرف ِ دگر یاد نداد اُستادم

 

در دل ندهم رَه پس از این مِهر ِ بُتان را

مُهر ِ لب ِ او بر در ِ این خانه نهادیم

 

خلوت ِ دل نیست جا یِ صحبت ِ اَضداد

دیو چو بیرون روَد فرشته درآید

 

زِ دست ِ تفرقه بازآی تا شَوی مجموع

به حکم ِ آن‌که: چو شُد اهرِمن، سروش آمد.

 

صحبت ِ حور نخواهم؛ که بوَد عین ِ قصور

با خیال ِ تو اگر با دِگری پَردازم

 

به‌ولا یِ تو! که گَر بنده‌ی خویش‌ام خوانی

از سَر ِ خواجه‌گی‌یِ کون و مکان برخیزم

 

برق ِ غیرت چو چنین می‌جهد از مَکمَن ِ غیب

تو بفرما که من ِ سوخته‌خرمن چه کنم؟

 

عاشقان را گر در آتش می‌پسندد لطف ِ دوست

تنگ‌چشم‌ام گر نظر در چشمه‌یِ کوثر کنم

 

این جان ِ عاریت که به حافظ سپرد دوست،

روزی رُخ‌اش ببینم و تسلیم ِ وی کنم

 

اگر بر جا یِ من غیری گزیند دوست، حاکم او ست

حرام‌ام باد اگر من جان به جا یِ دوست بگزینم

 

دامن ِ دوست به دست آر و زِ دشمن بِگُسل

مرد ِ یزدان شو و فارغ گذر از اَهرِمنان

 

در راه ِ عشق، وسوسه‌یِ اَهرِمَن بسی‌ست

پیش آی و گوش ِ دل به پیام ِ سروش کُن.

 

در آتش ار خیال ِ رُخ‌اش دست می‌دَهَد

ساقی بیا که نیست زِ دوزخ شکایتی

 

سخن ِ غیر مَگو با من ِ معشوقه‌پرست

ک‌از وی و جام ِ می‌ام نیست به کَس پروایی

 

نیز: غیرت

 

شانزده) عشق، تضمین ندارد. توکّل باید داشت:

 

در رَه ِ عشق، نشد کَس به یقین مَحرَم ِ راز

هر کَسی بر حَسَب ِ فکر گمانی دارد

 

چو منصور از مراد آنان که بردارند، بردار اَند

بِدین درگاه حافظ را چو می‌خوانند، می‌رانند

 

گو برو و آستین به خون ِ جگر شوی

هرکه، در این آستانه راه ندارد

 

تکیه بر تقوا و دانش، در طریقت، کافری‌ست

راه‌رو گَر صد هنر دارد، توکّل باید اَش

 

تو با خدای ِ خود انداز کار و دل خوش دار

که رحم اگر نکند مدّعی، خدا بکند.

 

 

هفده) عشق مستلزم ِ معرفت است:

 

راه ِ عشق ارچه کمین‌گاه ِ کمان‌داران است

هر که دانسته رَوَد، صَرفه زِ اَعدا بِبَرَد

 

بی معرفت مباش که در «مَن یَزید» ِ عشق

اَهل ِ نظر معامله ِ با آشنا کنند

 

وصل ِ خورشید به شب‌پرّه‌یِ اَعما نرسد

که در آن آینه صاحب‌نظران حیران‌اند

 

تا نگردی آشنا، زین پرده رمزی نشنوی

گوش ِ نامَحرَم نباشد جای ِ پیغام ِ سروش

 

تو را چنان‌که توئی، هر نظر، کجا بیند؟

به قدر ِ دانش ِ خود هر کَسی کند ادراک

 

آشنایان ِ ره ِ عشق در این بحر ِ عمیق

غرقه گشتند و نگشتند به آب آلوده

 

نقطه‌یِ عشق نمودم به تو. هان! سَهو مَکُن

وَر نه، چون بنگری، از دایره بیرون باشی

 

 

هجده) عبادت، با عشق است که معنی می یابد و مقبول می‌گردد:

 

ثواب ِ روزه و حجّ ِ قبول، آن‌کَس بُرد

که خاک ِ می‌کده‌یِ عشق را زیارت کرد

 

نماز در خَم ِ آن اَبروان ِ محرابی

کسی کُنَد که به خون ِ جگر طهارت کرد

 

خوشا نماز و نیاز ِ کسی که از سر ِ دَرد

به آب ِ دیده و خون ِ جگر طهارت کرد

 

طهارت ار نه به خون ِ جگر کند عاشق

به قول ِ مُفتی‌یِ عشق‌اش درست نیست نماز

 

زاهد چو از نماز ِ تو کاری نمی‌رَوَد

هم مستی‌یِ شبانه و راز و نیاز ِ من!

 

 

نوزده) عشق در دل ِ شکسته فرود می‌آید:

 

بکُن معامله‌ئی وین دل ِ شکسته بِخَر

که با شکسته‌گی ارزد به صدهزار دُرُست!

 

سایه‌ئی بر دل ِ ریش‌ام فِکَن ای گَنج ِ روان

که من این خانه به سودا یِ تو ویران کردم

 

خراب‌تَر زِ دل ِ من، غم ِ تو جای نیافت

که ساخت در دل ِ تنگ‌ام قرارگاه ِ نزول

 

شکسته‌وار به درگاه‌ات آمدم؛ که طبیب

به مومیائی‌یِ لُطف ِ تو اَم نشانی داد

 

 

بیست) عاشق ِ عارف، غم‌پرست است:

 

حافظ ِ گُم‌شده را با غم‌ات ای یار ِ عزیز

اتّحادی‌ست که در عهد ِ قدیم افتاده‌ست

 

دیگران قُرعه‌یِ قسمت همه بر عیش زدند

دل ِ غم‌دیده‌یِ ما بود که هم بر غَم زد

 

حافظ آن‌روز طَرَب‌نامه‌یِ عشق ِ تو نوشت

که قَلَم بر سر ِ اسباب ِ دل ِ خُرَّم زد

 

تا شدم حلقه به گوش ِ دَر ِ میخانه‌یِ عشق

هر دم آید غمی از نو به مبارک‌باد اَم!

 

لذّت ِ داغ ِ غم‌ات بر دل ِ ما باد حرام

اگر از جور ِ غم ِ عشق ِ تو، دادی طلبیم

چون غم‌ات را نتوان یافت، مَگَر در دل ِ شاد،

ما به امّید ِ غم‌ات خاطر ِ شادی طلبیم

 

ناصح‌ام گفت که جز غَم چه هنر دارد عشق؟

برو ای خواجه‌یِ عاقل! هنری به‌تر از این؟

 

 

بیست و یک) در عشق، هم کشش شرط است هم کوشش:

 

جناب ِ عشق، بلند است. همّتی حافظ!

که عاشقان، رَه ِ بی‌همّتان به خود ندهند.

 

گرچه وصال‌اش نه به کوشش دهند؛

آن‌قَدَر ای دل که توانی، بکوش!

 

چو ذرّه گر چه حقیر اَم، ببین به همّت ِ عشق

که در هوا یِ رُخ‌اش چون به مِهر پیوستم!

 

کم‌تر از ذرّه نه‌ای. پَست مَشو! مِهر بِوَرز

تا به خلوت‌گَه ِ خورشید رسی چرخ زنان.

 

به رحمت ِ سَر ِ زُلف ِ تو واثق‌ام. وَر نه،

کشِش چو نبوَد از آن سو، چه سود کوشیدن؟

 

حافظ! هر آن که عشق نَوَرزید و وصل خواست،

اِحرام ِ طوف ِ کعبه‌یِ دل، بی وضو ببست!

 

به هواداری‌یِ او، ذرّه‌صفت، رقص کنان

تا لب ِ چشمه‌یِ خورشید ِ درخشان بروم.

 

بکوش خواجه! و از عشق بی نصیب مباش

که بنده را نخرد کس، به عیب ِ بی‌هُنری

 

روی ِ جانان طلبی، آینه را قابل ساز

وَرنه هرگز گل و نسرین ندمد زآهن و روی

 

ای بی‌خبر، بکوش که صاحب‌خبر شَوی

تا راه‌رو نباشی، کِی راه‌بَر شوی؟

در مکتب ِ حقایق، پیش ِ ادیب ِ عشق

هان! ای پسر! بکوش که روزی پِدَر شَوی

{تا پایان ِ غزل}

 

بیست و دو) عشق خطیر و خطرناک است:

 

الا یا ایّهاالساقی ادرکاساً و ناولها

که عشق آسان نمود اوّل، ولی افتاد مشکل‌ها

 

راهی‌ست راه ِ عشق، که هیچ‌اش کناره نیست

آن‌جا، جُز آن که دل بسپارند، چاره نیست.

 

شیر در بادیه‌یِ عشق ِ تو روباه شود

آه از این راه که در وِی خبری نیست که نیست

 

چو عاشق می‌شدم، گفتم که بُردم گوهر ِ مقصود؛

ندانستم که این دریا چه موج ِ خون‌فشان دارد

 

ما در درون ِ سینه هوائی نهفته‌ایم

بر باد اگر رَوَد سَر ِ ما، زآن هوا رَوَد!

 

رَوَنده‌گان ِ طریقت، رَه ِ بلا سِپرَند

رفیق ِ عشق، چه غم دارد از نشیب و فراز؟

 

در ره ِ عشق از آن‌سوی ِ فنا صد خطر است

تا نگویی که چو عُمرَم به سر آمد، رَستَم!

 

عشق‌ات به دست ِ طوفان خواهد سپرد. حافظ!

چون برق از این کشاکش، پنداشتی که جستی؟

 

طریق ِ عشق، طریقی عَجَب خطرناک است

نعوذُ باللَه اگر رَه به مقصدی نَبَری

 

در رَه ِ منزل ِ لیلی که خطر ها ست در آن،

شرط ِ اول‌قدم آن است که مجنون باشی

 

بیست و سه) راه ِ عشق؛ غریب، بی‌کران و بی‌نهایت است:

 

عَجّب علمی‌ست علم ِ هیئت ِ عشق.

که چرخ ِ هشتم‌اش، هفتم زمین است.

 

فریاد ِ حافظ، این‌همه، آخر به‌هرزه نیست

هم قصّه‌ئی غریب و حدیثی عجیب، هست.

 

در این شب ِ سیاه‌ام، گُم گَشت راه ِ مقصود

از گوشه‌ئی برون آی ای کوکب ِ هدایت!

 

از هر طرَف که رفتم، جز حیرت‌ام نیفزود

زنهار از این بیابان؛ وین راه ِ بی‌نهایت

این راه را نهایت، صورت کجا توان بست؟

ک‌اش صدهزار منزل بیش‌است، در بدایت!

 

هر شبنمی در این رَه، صد بحر ِ آتشین است

دردا که این معمّا، شرح و بیان ندارد.

 

سرمنزل ِ فراغت نتوان زِ دست دادن

ای ساروان فروکش! ک‌این رَه، کران ندارد.

 

تو خفته‌ای و نشد عشق را کرانه پدید

تبارک‌اللَه از این رَه که نیست پایان‌اش

 

 

بیست و چهار) در عشق باید افتاده‌گی و تسلیم داشت، پاک‌باز بود و بلا کشید و از جان گذشت و رضا به داده داد:

 

 

سرکش مشو! که چون شمع، از غیرت‌ات بسوزد

دلبر؛ که در کف ِ او موم است سنگ ِ خارا

 

حافظ! زِ دیده، دانه‌یِ اشکی همی فشان

باشد که مرغ ِ وصل، کُنَد قصد ِ دام ِ ما

 

کَمَر ِ کوه، کم‌است از کمر ِ مور این‌جا

نا امید از دَر ِ رحمت مَشو ای باده‌پرست

 

آ‌چه او ریخت به پیمان‌یِ ما نوشیدیم

اگر از خَمر ِ بهشت است، و گر باده‌یِ مَست

 

دلا! طمع مَبُر از لطف ِ بی‌نهایت ِ دوست

چو لاف ِ عشق زدی، سَر بِباز چابک و چُست

 

غم ِ جهان مخور و پند ِ من مَبَر از یاد

که این لطیفه‌یِ عشق‌ام زِ ره‌روی یاد است:

رضا به داده بِده وَز جبین گره بگشای

که بر من و تو، در ِ اختیار، نگشاده‌ست

 

به دُرد و صاف تو را حکم نیست، خوش دَر کَش

که هرچه ساقی‌یِ ما ریخت، عین ِ اَلطاف است

 

سر ِ ارادت ِ ما وآستان ِ حضرت ِ دوست

که هر چه بر سر ِ ما می‌رود، ارادت ِ او ست

 

نازپرورد ِ تنعّم نَبَرَد راه به دوست

عاشقی شیوه‌یِ رندان ِ بَلا کش باشد

 

در مصطبه‌یِ عشق تنعّم نَتَوان کرد

چون بالش ِ زر نیست، بسازیم به خِشتی

 

لاف ِ عشق و گله از یار؟ زهی لاف ِ گزاف!

عشق‌بازان ِ چنین، مستحق ِ هجران‌اند!

 

در کوی ِ عشق، شوکت ِ شاهی نمی‌خَرَند

اِقرار ِ بنده‌گی کُن و اظهار ِ چاکری

 

در طریق ِ عشق‌بازی، امن و آسایش بَلا ست

ریش باد آن دل که با درد ِ تو خواهد مرهمی!

 

دوام ِ عیش و تنعّم نه شیوه‌یِ عشق است

اگر معاشر ِ ما یی، بنوش نیش ِ غمی

 

نیز: رضا

 

بیست و پنج) عاشق ِ عارف، بی‌تعلّق است، و دام‌گَه ِ دنیا زندان ِ او ست:

 

غلام ِ همّت ِ آن‌ام که زیر ِ چرخ ِ کبود

زِ هرچه رنگ ِ تعلّق پذیرد آزاد است

 

جَریده رو! که گذرگاه ِ عافیت تنگ‌است

پیاله گیر! که عُمر ِ عزیز، بی‌بَدَل است

 

حافظ اَر بر صدرننشیند، زِ عالی‌مَشرَبی‌ست

عاشق ِ دُردی‌کش اندر بند ِ مال و جاه نیست

 

طایر ِ گلشن ِ قُدس‌ام، چه دَهَم شرح ِ فراق؟

که در این دام‌گَه ِ حادثه چون افتادم

من مَلَک بودم و فردوس ِ برین جای‌ام بود

آدم آورد در این دِیر ِ خراب‌آباد اَم

 

پدرم روضه‌یِ رضوان به دو گندُم بفروخت

من چرا ملک ِ جهان را به جُوی نفروشم؟

 

چنین‌قفس، نه سزا یِ چو من خوش‌الحانی‌ست

رَوَم به روضه‌یِ رضوان؛ که مرغ ِ آن چمن‌ام

 

چه‌گونه طوف کنم در فضا یِ عالم ِ قدس-

که در سراچه‌یِ ترکیب، تخته‌بند ِ تن‌ام؟

 

شَه‌باز ِ دست ِ پادشه‌ام. این چه حالت است

ک‌از یاد برده‌اند هوا یِ نشیمن‌ام

 

ما بِدین در نه پِی ِ حشمت و جاه آمده‌ایم

از بَد ِ حادثه این‌جا به پناه آمده‌ایم

 

 

بیست و شش) عاشق ِ عارف سرش به دنیا و عقبی فرود نمی آید:

 

سَرَم به دنیی و عقبی فرو نمی‌آید

تبارک‌اللَه از این فتنه ها که در سر ِ ما ست

 

من همان‌دَم که وضو ساختم از چشمه‌یِ عشق،

چارتکبیر زدم یک‌سره بر هرچه که هست

 

گدا یِ کوی ِ تو از هشت خُلد مستغنی‌ست

اسیر ِ عشق ِ تو از هر دو عالم آزاد است

 

من که سر در نیاورم به دو کون

گردن‌ام زیر ِ بار ِ منّت ِ او ست

 

عرضه کردم دو جهان بر دل ِ کار افتاده

به‌جز از عشق ِ تو، باقی همه فانی دانست

 

اهل ِ نظر، دو عالَم در یک نظر ببازند

عشق است و داو ِ اوّل بر نقد ِ جان توان زد

 

نعیم ِ هر دو جهان پیش ِ عاشقان به جُوی

که این، متاع ِ قلیل است و آن، عطا یِ کثیر

 

به خرمن ِ دو جهان سَر فرو نمی‌آرند

دماغ و کِبر ِ گدایان و خوشه‌چینان بین!

 

 

بیست و هفت) عاشق ِ عارف اهل ِ حور و قصور نیست، و هم‌چنان هواخواه ِ یار است:

 

از در ِ خویش، خدا را، به بهشت‌ام مَفِرِست

که سَر ِ کوی ِ تو از کون و مکان ما را بس

 

صحبت ِ حور نخواهم. که بوَد عین ِ قصور

با خیال ِ تو، اگر با دِگری پردازم

 

باغ ِ بهشت و سایه‌یِ طوبیّ و قصر ِ حور

با خاک ِ کوی ِ دوست برابر نمی‌کنم

 

واعظ مَکُن نصیحت ِ شوریده‌گان! که ما

با خاک ِ کوی ِ دوست، به فردوس ننگریم

 

سایه‌یِ طوبی و دل‌جوئی‌یِ حور و لب ِ حوض

به هوا یِ سَر ِ کوی ِ تو بِرَفت از یادم

 

 

بیست و هشت) در عشق باید جلوه‌شناس و اشارت دان بود:

 

ما در پیاله عکس ِ رُخ ِ یار دیده ایم

ای بی‌خبر زِ لذّت ِ شُرب ِ مدام ِ ما

 

آن روز شوق ِ آتش ِ می خرمن‌ام بسوخت

ک‌آتش زِ عکس ِ عارض ِ ساقی در آن گرفت

 

آن‌کَس است اهل ِ بشارت که اشارت داند

نکته‌ها هست بسی. محرم ِ اسرار کجا ست؟

 

بعد از این رو یِ من و آینه‌یِ وصف ِ جمال

که در آن‌جا خبر از جلوه‌یِ ذات‌ام دادند

 

به هر نظر بُت ِ ما جلوه می‌کند لیکن

کس این کرشمه نبیند که من همی‌نگرم

 

 

بیست و نه) عشق، جنون ِ الهی است و با عقل ناسازگار است:

 

عقل اگر داند که دل در بند ِ زلف‌اش چون خوش است

عاقلان دیوانه گردند از پی ِ زنجیر ِ ما

 

ورا یِ طاعت ِ دیوانه‌گان زِ ما مَطَلَب

که شیخ ِ مذهب ِ ما عاقلی گُنَه دانست

 

آسمان بار ِ امانت نتوانست کشید

قرعه‌یِ کار به نام ِ من ِ دیوانه زدند

 

ای که از دفتر ِ عقل، آیت ِ عشق آموزی

ترسم این نکته به تحقیق ندانی دانست

 

دور ِ مجنون گذشت و نوبت ِ ما ست

هرکسی پنج روز نوبت ِ او ست

 

حریم ِ عشق را درگه بسی بالاتر از عقل‌است

کسی آن آستان بوسد که جان در آستین دارد

 

عقل می‌خواست ک‌از آن شعله چراغ افروزد

برق ِ غیرت بدرخشید و جهان بر هم زد

 

کرشمه‌یِ تو شرابی به عاشقان پیمود

که علم بی‌خبر افتاد و عقل بی‌حس شد

 

شاه ِ شوریده سران خوان مَن ِ بی سامان را

زآن‌که در بی‌خِرَدی از همه عالَم بیش‌ام

 

در خرمن ِ صد زاهد عاقل زند آتش

این داغ که ما بر دل ِ دیوانه نهادیم

 

بر هوش‌مند، سلسله ننهاد دست ِ عشق

خواهی که زلف ِ یار کَشی، تَرک ِ هوش کن!

 

خِرَد که قید ِ مجانین ِ عشق می‌فرمود

به بوی ِ سنبل ِ زُلف ِ تو گَشت دیوانه

 

در رَه ِ منزل ِ لیلی که خطرها ست در آن

شرط ِ اوّل‌قدم آن است که مجنون باشی

 

قیاس کردم و تدبیر ِ عقل در رَه ِ عشق

چو شبنمی‌ست که بر بحر می‌کشد رقمی

 

نیز: عشق و عقل

 

سی) عشق با زهد و ریا و صنعت جمع نمی شود.

 

ماجرا کم کن و بازآ! که مَرا مردُم ِ چشم

خرقه از سر به‌در آورد و به‌شکرانه بسوخت

 

واعظ ِ شحنه‌شناس این عظمت گو مَفُروش

زآن‌که منزل‌گَه ِ سلطان دل ِ مسکین ِ من‌است

 

آن عشوه داد عشق که مُفتی زِ رَه بِرَفت

وآن لُطف کرد دوست که دشمن حَذَر گرفت

 

صنعت مَکُن! که هر که محبَّت نه راست باخت

عشق‌اش به رو یِ دل، دَر ِ معنی، فَراز کرد

 

نفاق و زَرق نبخشد صفا یِ دل، حافظ

طریق ِ رندی و عشق اختیار خواهم کرد

 

زاهد ار راه به رندی نَبَرَد معذور است

عشق کاری‌ست که موقوف ِ هدایت باشد

 

پشمینه‌پوش ِ تُند خو، از عشق نشنیده‌ست بو

از مستی‌اش رمزی بگو تا تَرک ِ هُش‌یاری کند

 

حلّاج بر سر ِ دار این نکته خوش سراید

از شافعی نَپُرسند امثال ِ این مسائل

 

جلوه بر من مفروش ای مَلِک‌الحاج! که تو

خانه می‌بینی و من، خانه‌خدا می بینم

 

نشان ِ مَرد ِ خدا عاشقی‌ست. با خود دار!

که در مشایخ ِ شهر این نشان نمی‌بینم

 

در خرمن ِ صد زاهد، عاقل زَنَد آتش

این داغ که ما بر دل ِ دیوانه نهادیم

 

اگر فقیه نصیحت کند که عشق مباز،

پیاله‌ئی بده‌اش، گو: دماغ را تَر کُن!

 

نیز: زاهد

 

سی و یک) عشق هم‌عنان با رندی است:

 

زاهد ار راه به رندی نَبَرَد معذور است

عشق، کاری‌ست که موقوف ِ هدایت باشد

 

تحصیل ِ عشق و رندی، آسان نمود اول

وآخر بسوخت جان‌ام در کسب ِ این فضایل

 

مرا به رندی و عشق آن فضول عیب کند

که اعتراض بر اسرار ِ علم ِ غیب کند

 

نازپرورد ِ تنعّم نَبَرَد راه به دوست

عاشقی شیوه‌یِ رندان ِ بلا کش باشد

 

روز ِ نخست چون دَم ِ رندی زدیم و عشق

شرط آن بُوَد که جُز رَه این شیوه نَسپَریم

 

 

سی و دو) عاشق ِ عارف، ملامتی است و ملامت ِ دیگران در او بی اثر است:

 

هر سَر ِ مو یِ مَرا با تو هزاران کار است

ما کجائیم و ملامت‌گر ِ بی‌کار کجا!

 

به‌رغم ِ مدّعیانی که منع ِ عشق کنند

جمال ِ چهره‌یِ تو، حجّت ِ موجّه ِ ما ست

 

گر مرید ِ راه ِ عشقی، فکر ِ بدنامی مَکُن

شیخ ِ صنعان خرقه رهن ِ خانه‌یِ خمّار داشت

 

جهانیان همه گَر منع ِ من کنند از عشق

من آن کُنَم که خداوندگار فرماید

 

من‌ام که شهره‌یِ شهر اَم به عشق‌ورزیدن

من‌ام که دیده نیالوده‌ام به بد دیدن

 

وفا کنیم و ملامت کشیم و خوش باشیم

که در طریقت ِ ما کافری‌ست رنجیدن

 

ناصح به طعن گفت که رو! ترک ِ عشق کن!

محتاج ِ جنگ نیست برادر! نمی کنم!

 

ملامت‌گو چه دَریابد میان ِ عاشق و معشوق؟

نبیند چشم ِ نابینا؛ خصوص اسرار ِ پنهانی

 

نیز: حافظ و ملامتی‌گری

 

سی و سه) عشق عرفانی فراتر از تعصب و تفرقه‌ی مذاهب است:

 

در عشق ِ خانقاه و خرابات فرق نیست

هرجا که هست، پَرتُو ِ روی ِ حبیب هست

 

غرض زِ مسجد و می‌خانه‌ام وصال ِ شما ست

جز این خیال ندارم. خدا گواه ِ من است.

 

در صومعه‌یِ زاهد و در خلوت ِ صوفی

جز گوشه‌یِ ابرو یِ تو محراب ِ دعا نیست

 

همه‌کَس طالب ِ یار اند. چه هش‌یار، چه مست

همه‌جا خانه‌یِ عشق است. چه مسجد، چه کنشت

 

در خانقَه نگنجد اسرار ِ عشق‌بازی

جام ِ می ِ مغانه هم با مغان توان زد

 

گفتم: صنم پرست مَشو، با صمد نشین

گفتا به کوی ِ عشق، هم‌این و هم‌آن کنند

 

در مسجد و می‌خانه خیال‌ات اگر آید،

محراب و کمانچه زِ دو اَبرو یِ تو سازم

 

در خرابات ِ مغان، نور ِ خدا می‌بینم

این عَجَب بین! که چه نوری زِ کجا می‌بینم

 

تو خانقاه و خرابات در میانه مَبین

خدا گوا ست که هرجا که هست با اویَم

 

زِ کوی ِ صومعه، حافظ، مَجوی گوهر ِ عشق

قدم برون نِه اگر میل ِ جست و جو داری

 

 

سی و چهار) عشق ِ عرفانی بدون ِ دست‌گیری و صحبت ِ پیر ممکن نیست:

 

آن‌چه زَر می‌شود از پرتو ِ آن، قلب ِ سیاه

کیمیا ئی‌ست که در صحبت ِ درویشان‌است

 

گر پیر ِ مغان مرشد ِ من شد، چه تفاوت؟

در هیچ سَری نیست که سِرّی زِ خدا نیست

 

گُذار بر ظُلمات است. خضر ِ راهی کو

مباد ک‌آتش ِ محرومی آب ِ ما ببَرَد

 

به کوی ِ عشق، مَنِه بی دلیل ِ راه قدم

که من به خویش، نمودم صد اهتمام و نَشُد

 

تو دست‌گیر شو ای خِضر ِ پِی‌خجسته! که من

پیاده می‌رَوَم و، هَم‌رَهان، سواران‌اند

 

در بیابان ِ فنا گُم شدن آخِر تا کِی؟

رَه بپرسیم مَگَر پِی به مُهِمّات بَریم

 

سعی نابُرده در این راه به جایی نرسی

مُزد اگر می‌طلبی، طاعت ِ استاد ببر

 

حافظ جناب ِ پیر ِ مغان، مأمن ِ وفا ست.

درس ِ حدیث ِ عشق، بَر او خوان و زو شِنو

 

خامان ِ رَه‌نَرَفته چه دانند ذوق ِ عشق؟

دریادلی بجوی؛ دلیری؛ سرآمدی.

 

طبیب ِ راه‌نشین درد ِ عشق نشناسد

برو به دست کن ای مُرده‌دل، مسیح‌دَمی

 

دل که آئینه‌یِ شاهی‌ست، غُباری دارد

از خدا می‌طلبم صحبت ِ روشن‌رایی

 

 

سی و پنج) حجاب ِ عاشق، همانا خود و خودی‌یِ او ست:

 

حجاب ِ راه، توئی حافظ! از میان برخیز

خوشا کَسی که در این راه، بی حجاب رَوَد

 

میان ِ عاشق و معشوق، هیچ حائل نیست

تو خود حجاب ِ خودی حافظ! از میان برخیز

 

حجاب ِ چهره‌یِ جان می‌شود غبار ِ تن‌ام

خوشا دَمی که از این چهره پرده بَرفِکَنَم

 

بیا و هستی‌یِ حافظ زِ پیش ِ او بَردار

که با وجود ِ تو، کَس نَشنَوَد زِ من که: «من‌ام»

 

گفتم که: کِی ببخشی بر جان ِ ناتوان‌ام؟

گفت: آن زمان که نَبوَد جان در میانه حایل

 

این جان ِ عاریت که به حافظ سِپُرد دوست

روزی رُخ‌اش ببینم و تسلیم ِ وِی کنم

 

نبندی زآن میان طَرفی کَمَر وار

اگر خود را ببینی در میانه

 

 

سی و شش) عشق، ورا یِ تقریر و بیان است، و زبان ِ عاشقان را بسته اند:

 

ای آن‌که به تقریر و بیان دَم زنی از عشق

ما با تو نداریم سخن، خیر و سلامت!

 

بِشوی اوراق اگر هم‌درس ِ مائی

که درس ِ عشق در دفتر نباشد

 

غیرت ِ عشق، زبان ِ همه خاصان بِبُرید

ک‌از کجا سِرّ ِ غم‌اش در دَهَن ِ عام افتاد؟

 

گفت: آن یار ک‌از او گَشت سَر ِ دار بُلند

جُرم‌اش این بود که اَسرار هویدا می‌کرد

 

حدیث ِ عشق که از حرف و صوت مستغنی‌ست

به ناله‌یِ دَف و نِی در خروش و ولوله بوود.

 

مباحثی که در آن مجلس ِ جنون می‌رفت

ورا یِ مدرسه و قال و قیل ِ مسئله بود

 

در حریم ِ عشق نتوان دم زد از گفت و شنید

زآن‌که آن‌جا، جمله اعضا چشم باید بود و گوش

 

قَلَم را آن زبان نَبود که سِرّ ِ عشق گوید باز

ورا یِ حَدّ ِ تقریر است شَرح ِ آرزومندی

 

 

سی و هفت) بی بهره‌گی از عشق، شقاوت است:

 

هر آن‌کَسی که در این جمع، نیست زنده به عشق

بر او، نَمُرده، به فتوا یِ من نماز کنید!

 

خیره آن دیده که آب‌اش نَبَرَد گریه‌یِ عشق

تیره آن دل که در او شمع ِ محبّت نبوَد

 

با مدّعی نگویید اسرار ِ عشق و مستی

تا بی‌خبر بمیرد در درد ِ خودپرستی

 

ساقیا جام ِ دمادم ده که در سیر ِ طریق

هرکه عاشق‌وَش نیامد، در نِفاق افتاده بود

 

 

سی و هشت) سرانجام، عشق، آخرین و بهترین فریادرس و مایه‌ی سعادت و رحمت است:

 

عشق‌ات رسد به فریا، گر خود به سان ِ حافظ،

قرآن زِ بَر بخوانی در چارده روایت

 

زیر ِ شمشیر ِ غم‌اش رقص‌کُنان باید رفت

ک‌آن‌که شُد کشته‌یِ او، نیک‌سرانجام افتاد

 

هرچند غرق ِ بحر ِ گناه‌ام زِ صد جهت،

تا آشنا‌یِ عشق شدم، زَ اهل ِ رحمت‌ام

 

چراغ ِ صاعقه‌یِ آن سحاب روشن باد

که زد به خرمن ِ ما آتش ِ محبّت ِ او

 

هرگز نمیرد آن‌که دل‌اش زنده شد به عشق

ثبت‌است بر جریده‌یِ عاَلم دوام ِ ما

 

دست از مِس ِ وجود، چو مردان ِ رَه، بِشوی

تا کیمیا یِ عشق بیابی و زَر شَوی

 

گَر نور ِ عشق ِ حق به دل و جان‌ات اوفتد

باللَه ک‌از آفتاب ِ فَلَک خوب‌تر شَوی

 

وجه ِ خدا اگر شود اَت منظر ِ نظر

زین‌پَس شَکی نماند که صاحب‌نظر شوی

 

 

آخرین سخن و حُسن ِ ختام ِ حافظ در بحث از عشق این است:

 

از صدا یِ سخن ِ عشق، ندیدم خوش‌تر

یادگاری که در این گنبد ِ دوّار بماند

 

 

برگرفته از کتاب:

حافظ نامه: شرح الفاظ، اعلام، مفاهیم کلیدی و ابیات دشوار حافظ/ نوشته: بهاء‌الدین خرمشاهی.- تهران: سروش، ۱۳۶۶

شابک دوره دوجلدی: ISBN 964-455-175-9 چاپ چهاردهم (چاپ هشتم از ویراسته ی دوم) تابستان ۱۳۸۳