دیوان حافظ – پرویز ناتل خانلری – دو جلدی – کتاب الکترونیکی

دیوان حافظ

خواجه شمس‌الدین محمد

به تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری

 

جلد اول: غزلیات

چاپ اول: ۱۳۵۹ خورشیدی، تهران

چاپ دوم با تجدید نظر: ۱۳۶۲ خورشیدی، تهران

چاپ سوم با آخرین تجدید نظرهای شادروان دکتر خانلری در متن قبل از درگذشت

شرکت سهامی خاص انتشارات خوارزمی

 

جلد دوم: ملحقاتِ غزلیات، قصائد، مثنویات، قطعات و رباعیات؛ و توضیحات

چاپ اول: ۱۳۶۲ خورشیدی، تهران

چاپ دوم: آذرماه ۱۳۷۵ خورشیدی، تهران

 

توضیح مهم این که در زمان عرضه این اثر در وبسایت ستیغ، کتاب کاغذی نایاب بود. در صورت چاپ مجدد و اطلاع‌رسانی و درخواست صاحبان حقوق این اثر، عرضه آن به این شکل از سایت ستیغ حذف خواهد شد.

 

فایل کتاب در جلد نخست، ۹۹۲ صفحه است که این جلد، شامل فهرست غزل‌ها و ۴۸۶ غزل است. هر غزل در دو صفحه‌ی رو به رویِ هم نوشته شده‌است که صفحه‌ی نخست، متنِ غزل و صفحه‌ی مقابلِ آن، اطلاعاتی در باره‌ی نسخه‌هایی که غزل را دارند، ترتیبِ ابیات در نسخه‌ها، اختلافِ نسخه‌ها به تفکیکِ هر بیت است. دکتر خانلری گزارش کار خود و نسخه‌های منبع کار خود را در جلد دوم به تفصیل نوشته‌است.

 

فایل کتاب در جلد دوم ۲۸۱ صفحه است. (توضیح مهم این که فایلی که در ستیغ ارائه شده، عکس‌هایی است که با دوربین و با نرم‌افزار اسکنر از روی کتاب گرفته شده. خوانا و کامل است اما به کیفیت عکس‌های جلد اول نیست.) این جلد، شامل ملحقاتِ غزل‌ها (غزل‌هایی که دکتر خانلری در جلد نخست نیاورده و انتسابِ آن‌ها را به حافظ ضعیف می‌داند)، قصاید، قصیده‌ی عربی، ترکیب بند، مثنویات، ساقی‌نامه – مغنّی‌نامه، قطعات و رباعیات است.

در ادامه گزارش کار مبسوطی از منابع و روش تصحیح خود ارائه داده‌است.

در ابتدای کتاب تصاویری از نسخه‌های خطی و منابع مورد استفاده در تصحیح کتاب آمده.

باقی مطالب جلد دوم:

در باره‌ی مقدمه‌ی جامع دیوان

بعضی از لغات و تعبیرات

معاصران حافظ

منابع، یادداشتها و تعلیقات

 

برگرفته از بخش «منابع» کتاب:

نگارنده‌ی این سطور از سال ۱۳۳۰ شمسی که به نسخه‌ی مکتوب در سال ۸۱۳-۸۱۴ (موزه‌ی بریتانیائی) دست یافت و چندی بعد آن را منتشر کرد، در صدد برآمد که چاپِ منقّح و کاملی از آثارِ این شاعرِ بزرگ فراهم کند و برای این منظور، گامِ نخست را جستجوی نسخه‌های کهن و معتبر در کتابخانه‌های عمومی و شخصیِ جهان دانست و به‌تدریج توانست این مآخذِ مهم را از اکنافِ جهان، از هندوستان تا تاجیکستان و از ترکیه تا انگلستان جمع‌آوری کند. در این کار، دوستِ دیرینه و دانشمند، مرحوم استاد مجتبی مینوی مددکارِ من بود که قسمتی از این مآخذ را گِرد آورد یا از آن‌ها به من نشانی داد و به این طریق در طی سال‌ها جست و جو و کوشش، چهارده نسخه فراهم آمد که بعض منتخب آثارِ او و بعضی مجموعه‌های به‌نسبت کاملی از دیوانِ حافظ بود و مشخصاتِ این مآخذ در ذیل می‌آید:

 

الف – ۸۱۱

نسخه‌ی الف: این نسخه متضمن ۳۶ غزل است در مجموعه‌ای از رسالاتِ مختلفِ عرفانی که کاتب در حاشیه‌ی آن، منتخبی از دیوانِ بعضی از شاعران را درج کرده‌است. در قسمتی از این حواشی، غزل‌های حافظ آمده‌است.

این نسخه متعلق است به کتابخانه‌ی کوپرلو احمد در ترکیه که به شماره‌ی ۱۵۸۹ ضبط است. خطّ حاشیه که ظاهراً به قلمِ همان کاتب است، نَسخِ زیبا و استادانه است.

 

ب- ۸۱۳

نسخه‌ی ب: این نسخه مجموعه‌ای است شاملِ بیست دیوانِ شعر که نامِ گویندگانِ آنها در نخستین صفحه‌ی کتاب مندرج است و این صفحه ظاهراً بعد به کتاب افزوده شده. زیرا که در دایره‌ی وسطِ صفحه‌ی مُذهَّب، عنوانِ «برسم خزانه السلطان الاعظم السلطان بن سلطان محمد بن مرادخان خلد ملکه» آمده‌است. (دورانِ سلطنتِ این سلطان از ۸۵۵ تا ۸۸۶ بوده‌است.)

اما متنِ کتاب که در کتابخانه‌ی ایاصوفیه به شماره‌ی ۹۹۴۵ ضبط است به خطّ خاکبی است به نامِ حافظ حسن که کارِ خود را به فرمانِ جلال‌الدین اسکندر بن عمر شیخ نواده‌ی تیمور (که از سال ۸۱۲ تا ۸۱۷ از طرف عموی خود شاهرخ در فارس حکومت می‌کرد) در نیمه‌ی رجبِ سال ۸۱۳ به پایان برده‌است.

این نسخه به خطی میانِ نَسخ و نستعلیق نوشته شده و قدیم‌ترین نسخه‌ی نسبتاً کاملِ دیوانِ حافظ است. (نقل از کتاب دکتر خانلری و در آن زمان)

در این نسخه مجموعاً ۴۵۵ غزلِ غیرِ مکرّر و ۲ قصیده و یک ترجیع‌بند و دو مثنوی و ۱۷ قطعه‌ی غیرِ مکرّر و یک قطعه‌ی مکرّر و ۸ قطعه در تاریخِ اموات و ۸ فرد و معما و هجا آمده‌است.

 

ج. ۸۱۳-۸۱۴

نسخه‌ی ج: این نسخه نیز مجموعه‌ای است از آثارِ منظومِ شاعرانِ مختلف که برای کتابخانه‌ی جلال‌الدین اسکندر بن عمر شیخ نواده‌ی تیمور کتابت شده. این نسخه در سال‌های ۸۱۳ و ۸۱۴ به دستِ دو کاتب نوشته شده.

 

د. ۸۱۶

نسخه‌ی د: این نسخه متعلّق است به کتابخانه‌ی ایاصوفیه در اسلامبول. مجموعه‌ی چند دیوان است که از آن جمله دیوانِ حافظ است با عنوانِ «غزلیات شمس‌الدین محمد حافظ» تا «غزلیات حکیم نزاری قهستانی». تعدادِ غزل‌های حافظ که در این مجموعه ثبت شده، ۱۵۳ غزل است. در این نسخه قصیده و مثنوی و رباعی و قطعه وجود ندارد.

 

هـ. ۸۱۸

نسخه‌ی هـ: مجموعه‌ئی است که در کتابخانه‌ی حیدرآبادِ هندوستان محفوظ است. در این مجموعه که متنِ قسمتِ اعظمِ آن کتابِ کلیله و دمنه‌ی نصرالله ابوالمعالی است، در حاشیه غزل‌های حافظ مندرج است. خط این نستعلیق کهنه است به شیوه‌ئی که معمولِ کاتبان و نویسندگانِ این دوران است. در این نسخه ۴۱۵ غزل ثبت شده و در نسخه‌ی عکسی که از آن در دستِ ماست، ۱۳ قطعه و ۲۰ رباعی وجود دارد و از انواعِ دیگرِ شعر در آن نشانی نیست.

 

و. ۸۰۷

نسخه‌ی و: این نسخه که در «کتاب‌خانه‌ی دست‌خط‌های شرقیِ آکادمیِ علومِ تاجیکستان» زیرِ رقمِ ۵۵۵ مضبوط است، مجموعه‌ئی است که در حاشیه‌ی بعضی از صفحاتِ آن غزل‌های حافظ مندرج است.

در آغازِ غزل‌های حافظ که همه‌جا در حاشیه‌ی نسخه کتابت شده، این عنوان آمده‌است: لمونا المرحوم مولانا شمس‌المله والدین مولانا محمد حافظ.

شعرِ حافظ در سه جایِ این جُنگ ثبت شده که رویِ هم شاملِ ۴۱ غزل و دو قطعه است.

 

ز. نیمه‌ی قرنِ نهم

نسخه‌ی ز: این نسخه تاریخِ کتابت و نامِ کاتب را در بر ندارد. اصلِ آن متعلق به کتابخانه‌ی عزت قویون اوغلو در کشورِ ترکیه است و عکسی از آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران وجود دارد که موردِ استفاده قرار گرفته‌است. خطِ آن نستعلیقِ خوشی است.

این نسخه شاملِ ۳۵۷ غزل و ۵۹ قطعه و رباعی و ۲ مثنوی است.

این نسخه با آن که تاریخِ کتابت ندارد، از آن‌جا که در بسیاری از موارد چه در ترتیبِ ابیات و چه در کلمات و عبارات با نسخه‌ی ب تطبیق می‌کند، پیداست که از روی نسخه‌ی معتبر و قدیم‌تری استنساخ شده و از این رو موردِ استفاده واقع شد. تاریخِ کتابتِ این نسخه گمان نمی‌رود که از نیمه‌ی اولِ قرنِ نهم جدیدتر باشد.

 

ح. ۸۲۱

نسخه‌ی ح: این نسخه به آقای دکتر اصغر مهدوی استادِ دانشمندِ دانشگاه تهران تعلق دارد و مشخصاتِ آن به این شرح است:

سفینه‌ئی است به خطّ‌ِ نستعلیقِ ابتدائیِ نسبتاً خوانا، متن و حاشیه، که از ابتدا و انتهای آن چند ورقی افتاده‌است. متن شاملِ اشعارِ قریبِ بیست شاعر است که اکثرا از قرونِ هفتم و هشتم و معاصرانِ حافظ بوده‌اند. در متن ابتدا «کلیاتِ سلمان» آمده و پس از آن «دیوانِ حافظ» آغاز می‌شود.

 

ط. ۸۲۲

نسخه‌ی ط: این نسخه در کتابخانه‌ی طوپقاپوسرای اسلانبول ضبط است. این نسخه به خط نستعلیق نسبتاً درشت نوشته شده و شامل ۴۴۲ غزلِ غیرِ مکرر است که شاملِ یک ترجیع‌بندِ ۸ بیتی نیز هست. با یک غزلِ مکرّر و ۱۰ قطعه و یک فرد و ۶ مثنوی و ۱۹ قطعه با دو رباعی که در ضمنِ آنهاست.

در این نسخه نیز بعضی از غزل‌ها یک یا دو بیت کم دارد که نمی‌دانیم نقصِ نسخه‌ی ماخذِ کاتب بوده یا او به سلیقه‌ی خود ابیاتی را از قلم انداخته‌است.

 

ی. ۸۲۴

نسخه‌ی ی: این نسخه متعلق است به کتابخانه‌ی سید هاشم‌علی سبزپوش از دانشمندانِ هندوستان که در شهرِ گورکهپور مقیم است. متنِ نسخه، دیوانِ سعدی است و در حاشیه‌ی آن منظومه‌ی جمشید و خورشیدِ سلمان ساوجی و دیوانِ جلال عضد و منتخبِ دیوانِ کمال خجندی و دیوانِ حافظ است که کتابِ اخیر، حاشیه‌ی ورقِ ۴۵ تا ۱۴۰ را گرفته‌است. خطِ این مجموعه، نستعلیق به شیوه‌ی خاصِ زمان است و قسمتِ دیوانِ حافظ، شاملِ ۴۳۵ غزل و ۱۸ قطعه و ۲۶ رباعی است  و قسمت‌های ساقی‌نامه و ترکیب‌بند را ندارد.

این نسخه دارای این مزیت است که مقدمه‌ی جامعِ دیوان را (که به محمد گلندام معروف است اما نامش اینجا ذکر نشده‌است) در بر دارد. (بجز صفحه‌ی اولِ آن که افتاده‌است). بدبختانه ما در تدوینِ کتابِ حاضر به عکسِ نسخه‌ی اصل (بجز چند ورق از آن) دسترس نیافتیم و ناچار از نسخه‌ی چاپی استفاده کردیم. به این طریق که هر جا کلمه‌ای را در متن تغییر داده و اصل را در حاشیه ذکر کرده بودند، در ذکرِ نسخه‌بدل‌ها از متن چشم پوشیدیم و حاشیه را که اصل بود موردِ استفاده قرار داده یا در ضمنِ نسخه‌بدل‌ها درج کردیم.

 

ک. ۸۲۵

نسخه‌ی ک: این نسخه متعلق است به کتابخانه‌ی نورعثمانیه استانبول. غزل‌های حافظ در حاشیه‌ی صفحاتِ ۱ تا ۱۰۲ این نسخه قرار گرفته و متنِ آن دیوانِ سلمان ساوجی است.

در این نسخه ۴۹۶ غزلِ غیر مکرر آمده که یک غزل در میانِ قطعات و یک ترجیع‌بندِ ۱۰ بیتی در میانِ غزل‌ها ثبت است. در غزل‌ها ترتیبِ حروفِ قافیه مراعات شده. قصاید عنوان‌هایی از این قبیل دارد: «فی مدح سلطان شیخ ابو اسحق»، «فی مدح شاه منصور» و غزل «احمدالله علی معدله السلطان…» نیز دارای این عنوان است: «وله یمدح السلطان السعید احمد بهادر».

قطعات با عنوان «المقطعات» و سپس مراثی با عنوان‌هایی مانند «وله فی مرثیه سلطان شاه شجاع» ضبط شده و رباعیات زیرِ عنوان «کتاب الرباعیات» قرار گرفته است.

 

ل. ۸۲۷

نسخه‌ی ل: این نسخه همان نسخه‌ی معروفِ مرحوم سیدعبدالرحیم خلخالی است که نخستین بار به همّتِ او در آبان‌ماه ۱۳۰۶ هجری شمسی به چاپ رسیده و پس از آن به دستورِ وزارتِ فرهنگِ وقت، به‌توسط مرحوم محمد قزوینی و همکاری دکتر قاسم غنی در سال ۱۳۲۰ شمسی با مقابله‌ی چندین نسخه‌ی قدیمِ دیگر تصحیح و چاپ شده‌است.

در نسخه‌ی ل (چاپ قزوینی) روی هم ۴۹۵ غزل، ۲ مثنوی، ۳۴ قطعه، ۳ قصیده و ۴۲ رباعی مندرج است اما در چاپِ خلخالی، ۴۹۶ غزل و ۲۹ قطعه و ۲ مثنوی و ۴۲ رباعی هست.

 

م. ۸۳۶

نسخه‌ی م: این نسخه نیز متعلق به کتابخانه‌ی دانشمند گرامی آقای دکتر اصغر مهدوی است. سفینه‌ئی است دارای متن و حاشیه که از ابتدا و انتها و اواسطِ آن اوراقی ساقط شده‌است. آن‌چه باقی است، جمعاً ۲۶۷ ورق است به خطّ نستعلیق قدیمی خوانا. و ظاهراً مقداری از پایانِ دیوان افتاده است.

 

ن. ۸۱۷ – ۸۳۸

نسخه‌ی ن: جُ«گ یا سفینه‌ئی که متعلّق به آقای جعفر سلطان‌القرائی بوده و اکنون در کتابخانه‌ی مجلسِ شورای ملی مضبوط است.

در این نسخه مجموعاً ۴۷ غزلِ خواجه حافظ ثبت شده‌است.

 

نسخه‌های متعددِ دیگر، اعم از خطی و چاپی نیز نگارنده در اختیار داشت که تاریخِ کتابتِ آن‌ها از سال‌های ۸۵۰ به بعد بود و چون از این زمان به‌تدریج غلط‌ها فراوان‌تر و شماره‌ی اشعارِ الحاقی بیشتر می‌شود، از مراجعه به آنها و نقلِ نسخه‌بدل چشم پوشیدیم. خاصه که مرحوم مسعود فرزاد با کوششِ چهل‌ساله‌ی خود، مقدارِ معتنابهی از آن‌ها را در کتابِ «جامع جمیع نسخ حافظ» فراهم آورده‌است و مراجعه به آن کتاب دشوار نیست.