قافله: کاروان

مرغ: پرنده

سبا: سرزمین سبا

مرغ سلیمان، اشاره دارد به هدهد که از ملکه‌ی سبا برای حضرت سلیمان پیام آورد.

شب به قافله تشبیه شده است، وجه شبه: طولانی بودن شب و قافله

ای شب طولانی! از صبح چه خبری شنیدی؟

ای هدهد! از ملکه سبا چه خبری داری؟

حریف: دوست

رضا: دوستی

آن حریف هنوز بر سر خشم است یا از دوستی و رضایت سخن می‌گوید؟

خوف: ترس

رجا: امیدواری

ای صبا! از در صلح و آشتی آمده‌ای یا برعکس (هنوز محبوب خشمگین است)؟

با ترس به سوی او قدم بردارم یا با امیدواری؟

پیک: قاصد، خبررسان

ای نسیم خبررسان صبا! اگر باری دیگر از کوی دوست گذشتی،

رمق: توان

بقا: ادامه‌ی حیات

استفهام انکاری

(در ادامه‌ی بیت قبل) به دوست بگو که عاشق ضعیف او توانی برایش باقی نمانده، او چون بدنی بی‌جان شده و تا چه اندازه توانایی ادامه‌ی حیات داشته باشد؟

ترتیب اجزاء جمله:

نیک نکردی که آن همه دلداری و پیمان و عهد وفا نکردی.

در ادامه‌ی بیت قبل و خطاب به باد صبا و گله از یار:

کار خوبی نکردی که آن همه دلداری و عهد و پیمان را وفا نکردی.

ولی اگر در گردش ایام وصال نصیب من شود، صلح و آشتی ایجاد شده باعث می‌شود، ماجرای (بی‌وفایی و پیمان‌شکنی) را فراموش کنم.

گریبان: یقه

گریبان ، دامن تناسب

ترتیب اجزاء جمله:

تا دست مرگ به گریبان نرسد، دست ز دامنت رها نکنیم.

تا زمانی که دست مرگ گریبان ما را بگیرد (تا آخرین لحظه‌ای که جان در بدن داریم) دست از دامن تو رها نکنیم (دست از عشق تو برنمی‌داریم).

دوستی که دوست خودش را در بلا و گرفتاری فراموش کند، به حقیقت دوست واقعی نیست.

طلب: خواستن

دوا: دارو، مرهم

راحت:

۱- آسان

۲- آسودگی و سلامت و عافیت

درد ، دوا تناسب

ترتیب اجزاء جمله:

خستگی اندر طلبت راحتست. درد کشیدن به امید دوا [راحتست].

همانگونه که درد کشیدن، به امید ِ دوا (مداوا، درمان شدن) راحت است، خستگی (بیماری و مجروحی) در طلب ِ تو (امید) راحت است.

قفا: پشت

درانیدن: پاره کردن، چاک دادن

دف: نوی آلت موسیقی که با پوست ساخته شده باشد.

چنگ: نوعی آلت موسیقی که ظاهری خمیده دارد.

چنگ ، دف تناسب

اگر (دوست) مانند دف پوستم را از پشت چاک دهد من مانند چنگ خمیده نمی‌توانم که سر بلند کنم.

دم زدن: سخن گفتن

برملا: آشکارا

هر سحرگاه که از عشق به دوست سخنی می‌گویم، روز دگر همان سخنان را از مردمان می‌شنوم (سخنان عاشقانه‌ام بر خلایق منتشر و آشکار می‌شود)

قصه: داستان، حکایت

گرفتن در مصرع اول: فراگرفتن، پوشش دادن

گرفتن در مصرع دوم: اثر کردن

استفهام انکاری

داستان درد عشق من همه‌ی عالم را فرا گرفت، این نفس آشنای من (که عالمیان با آن آشنا هستند) بر همگان تاثیر می‌گذارد.

صدا: انعکاس

کوه: نماد استقامت و بردباری

اگر ناله‌ی سعدی به کوه برسد، کوه هم با انعکاس ناله‌ی سعدی می‌نالد.