زندگی و روزگار حافظ – صادق سجادی

ممدوحان و معاصرانِ نامدار: ایران در قرن‌های ۷ و ۸ق یکی از خطیرترین ادوار سیاسی خود را سپری می‌کرد. به‌خصوص پس از مرگِ ابوسعید ایلخان در ۷۳۶ق، قلمرو ایلخانان بیش از پیش دستخوش تجزیه و پریشانی شد و در بسیاری نواحی، سرداران و صاحب‌منصبانِ بلندپایه‌ی دولتِ ایلخانان، حکومت‌هایی برآوردند و به نزاع با یکدیگر برخاستند. به ‌گونه‌ای که این دوره را می‌توان عصرِ ملوک‌الطوایفِ ایران، میانِ دو دولتِ نیرومندِ ایلخانیان و تیموریان خواند. یکی از خاندانهایی که پس از ابوسعید ایلخان، قدرتی یافت و حکومتی بنیاد نهاد، خاندانِ اینجو است. اینجوییان به شرف‌الدین محمودشاه اینجو، که از سوی ابوسعید، وزارتِ یزد، کرمان، فارس و جزایرِ خلیجِ فارس را به دست داشت، منسوب اند. شرف‌الدین بعدها به دستور آرپاگاوون، جانشین ابوسعید، در تبریز کشته شد و دو پسرش جلال‌الدین مسعود و شیخ ابواسحاق از آن شهر گریختند. از این تاریخ میان چوپانیان و اینجوییان و مظفریان، که در یزد نفوذ و قدرتی به دست آورده‌بودند، بر سرِ نواحیِ مرکزی و جنوبیِ ایران کشمکش آغاز شد. مدتی بعد، غیاث‌الدین کیخسرو اینجو بر شیراز مستولی شد (۷۳۶-۷۳۸ق). سپس برادرش جلال الدین مسعودشاه بر آنجا دست یافت؛ و آن‌گاه پیر حسین چوپانی به حکومتِ فارس و یزد و کرمان منصوب شد (۷۴۰ق) و اندکی بعد باز مسعودشاه شیراز را گرفت و تا ۷۴۳ق حکم راند. او در این تاریخ به دستِ یاغی باستی کشته شد و برادرِ کهترش شیخ ابو اسحاق اینجو به شیراز آمد و یاغی باستی را بیرون راند و به حکومت نشست و خطبه و سکه به نامِ خود کرد.

حکومتِ شیخ ابو اسحاق گرچه چندان دوامی نداشت و در ۷۵۸ق به دست امیر مبارزالدین مظفری کشته شد و دولتِ اینجوییان برچیده شد، اما دوره‌ی ۲۰ ساله‌ی این خاندان، به‌خصوص عهدِ شاه شیخ ابو اسحاق، که خود مردی شاعر و شعردوست و پشتیبانِ علم و ادب بود، در شعرِ حافظ بازتابی درخشان یافته‌است. تا آن‌جا که به نظر می‌رسد قسمتِ اعظمِ شهرتِ اینجوییان و دولتمرانِ آن عهد، مرهونِ توجّهِ شاعرِ بزرگ به ایشان بوده‌است. حافظ جز ابیات و قطعاتی که در آن‌ها به غیاث الدین کیخسرو و جلال‌الدین مسعودشاه اشاره کرده یا در باره‌ی آن‌ها سروده‌است (بعضی از آن ابیات را نکـ: سطورِ پیشین)، قصیده‌ای عالی به مطلعِ «سپیده‌دم که صبا بویِ لطفِ جان گیرد / چمن زِ لطفِ هوا نکته بر جنان گیرد»، در باره‌ی شاه ابو اسحاق در ایّامِ پریشانی و افسردگیِ او بر اثرِ شکست‌های پیاپی از مظفریان سروده و در آن بازگشتِ ایّامِ سعادت و روزگارِ خوشِ گذشته را نوید داده‌است (نکـ: دیوان، چ قزوینی، «قکو» – «قلب»).

افزون بر اینجوییان، حاجی قوام‌الدین حسن، وزیرِ شاه شیخ ابو اسحاق هم از ممدوحانِ خاصِ خواجه بود (همان چ، ۹، ۱۰، ۲۱۰، ۲۲۳-۲۲۴) و شاعرِ بزرگ قطعه‌ای هم در تاریخِ مرگِ او سروده‌است (همان چ، ۳۷۰؛ نیز نکـ: غنی ۱۴۸-۱۴۹). حافظ همچنین در یک غزل از عمادالدین محمود، دیگر وزیرِ ابو اسحاق هم که خواجه او را «آصفِ عهد» و «وزیرِ مُلکِ سلیمان» خوانده، یاد کرده‌است. (نکـ: چ قزوینی، ۱۴۸-۱۴۹).

استیلای امیر مبارزالدین مظفری بر فارس و رواجِ زهدِ ریایی و چیرگیِ ظاهرپرستانِ پرتزویر، برای شاعر، دوره‌ای بس تاریک پیش آورد که انعکاسِ آن در اشعارِ این دوره‌ی او به‌خوبی هویدا ست؛ و مخصوصاً هر جا که اشاره به «محتسب» کرده‌است، مرادش همین امیرِ مظفری است (همان چ، ۳۰، ۸۶، ۱۱۲، ۱۳۶-۱۳۷). با این همه، کسانی چون خواجه برهان‌الدین ابونصر فتح‌الله (د ۷۶۰ق / ۱۳۵۹م) وزیرِ دانشمندِ امیر مبارزالدین هم بودند که شاعر به‌سببِ وجودِ آن‌ها، شُکرِ «بخت و روزگار» می‌گزارد و آرزو می‌کرد که در آن مُلکِ رو به تباهی، «این قدر و این معالی» یعنی «مسند فروزِ دولت… بونصرِ بوالمعالی» پایدار بمانَد (همان چ، ۲۴۹-۲۵۰، ۳۲۴).

پس از آن دوره‌ی تاریک، خواجه را «سحر زِ هاتفِ غیب» مژده آمد که «ستاره‌ای بدرخشید و ماهِ مجلس شد» و عهدِ شاه‌ شجاعِ شاعر و ادیب و اهلِ تسامح و تساهل دررسید (۷۵۴ق / ۱۳۵۳م) و روزگارِ سعادت باز رخ نمود. گرچه در باره‌یِ دعویِ رقابتِ ادبیِ شاه شجاع با خواجه، و کوششِ شاه برای تکفیرِ او به‌مناسبتِ بیتِ «گر مسلمانی از این است که حافظ دارد / وای اگر از پسِ امروز بوَد فردایی»، داستانی آورده‌اند (خواندمیر، ۳(۲) / ۳۱۵-۳۱۶)، اما از کثرتِ اشعارِ خواجه در باره‌یِ خودِ شاه شجاع و روزگارِ او (مثلاً نکـ: دیوان، چ قزوینی، «قیو» – «قکا»، نیز ۱۱۳، ۱۹۱، ۱۹۳، ۱۹۸)، پیدا ست که با این امیرِ ادب ‌پرور، که خواجه ۳۲ سال از عُمرِ خود را در عهدِ حکومتِ او سپری کرده، روابطِ نزدیک داشته‌است.

نخستین دوره‌ی حکومتِ شاه‌شجاع در ۷۶۵ق / ۱۳۶۴م خاتمه یافت و شیراز به دستِ برادرِ او شاه محمود و عملاً به دستِ سلطان اویسِ ایلکانی افتاد. شاه محمود هم مانندِ پدرش مبارزالدین، تندخو و سفّاک و بدگمان بود و تنفّرِ مردم و رجالِ شیراز را چنان برانگیخت که دوره‌ی شاه شجاع را آرزو می‌کردند. حافظ هم در این دوره باز گوییا جامه‌ی عزا پوشید و از دیو و اهرمن و زاغ و زغن، شاه محمود و یارانش، سخن گفت (غنی، ۲۳۳-۲۳۴) و چون یک سال بعد «نسیمِ بادِ صبا» خبر آورد که شاه شجاع و شاه منصور روی به شیراز نهاده‌اند، خواجه دانست که «روزِ محنت و غم رو به کوتهی آورد» (نکـ: دیوان، چ قزوینی، ۱۰۰). پس به نشاط برخاست و ندا در افکند که «ساقیا آمدنِ عید مبارک بادت» (همان چ، ۱۴). فی الجمله  باید گفت که بنا بر تحقیقِ قاسم غنی، حافظ در ۱۲۳ مورد از اشعارِ خود، اعم از غزل و قصیده و قطعه و مثنوی، به شاه‌شجاع اشاره کرده‌است (ص ۳۵۵-۳۶۳).

پس از شاه شجاع (د ۷۸۶ق / ۱۳۸۴م)، پسرش زین‌العابدین به حکومت نشست و تا ۷۸۹ق فرمان راند. خواجه چند غزل در وصف و مدحِ او گفته‌است. (همان چ، ۳، ۳۰۶، ۳۱۴؛ غنی، ۳۶۷-۳۷۰). نصرت‌الدین شاه یحیی بن مظفر، حاکم یزد (۷۶۴-۷۹۵ق؛ ۱۳۶۳- ۱۳۹۳م) و برادرزاده‌ی شاه شجاع هم ممدوحِ خواجه بوده‌است (نکـ: دیوان، چ قزوینی، ۱۴۴،۲۰۷،۲۷۰،۳۰۱). مهم‌ترین ممدوحِ حافظ، پس از شاه شجاع، دیگر برادرزاده‌ی او شاه منصور (۷۹۰ – ۷۹۵ ق) است که آخرین ممدوحِ خواجه هم به شمار می‌رود. از اشعارِ خواجه در باره‌ی شاه منصور پیدا ست که به او علاقه‌ی مخصوص داشته  و در مواضعِ متعدد به وصفِ فضایلش پرداخته و بارها از او نام برده‌است (همان چ، ۱۰۴، ۱۰۵، ۱۶۳-۱۶۴، ۲۲۴-۲۲۶، ۲۶۳، ۳۶۵؛ خواندمیر، ۳(۲)/۳۲۱؛ غنی، ۴۰۰-۴۰۶؛ رضازاده، ۵۰۳-۵۰۴).

خواجه چند تن از فرمانروایان بیرون از فارس را هم یاد و مدح کرده‌است: سلطان اویس و سلطان احمد ایلکانی حاکمان عراق (همان چ، ۱۱۰، ۳۳۳- ۳۳۴)؛ پیر احمد پسر پشنگ، از اتابکان لرستان (همان چ، ۲۶۸ – ۲۶۹)؛ و فرمانروایان هرموز( هرمز) یعنی قطب‌الدین تهمتن و پسرِ او تورانشاه (همان چ، ۲۲۴، چ خانلری، ۲/۱۰۶۶؛ غنی، ۲۲۵-۲۲۶، حاشیه).

دو تن از وزیرانِ نامدارِ شاه‌شجاع و شاه زین‌العابدین هم از ممدوحانِ خواجه بوده‌اند: یکی جلال‌الدین تورانشاه که حافظ از خصایلِ ستوده‌ی او بسیار یاد کرده و در چند قطعه و غزل از او نام برده‌است (مثلاً نکـ: دیوان، چ قزوینی، ۲۳۵-۲۳۶، ۳۱۷-۳۱۸، ۳۴۰-۳۴۱، ۳۶۱). گفته‌اند به ظن قوی القاب آصف عهد و آصف دوران و آصف ثانی و خواجه  در شعرهای حافظ همه اشاره به این تورانشاه است (غنی، ۲۱۸، ۲۶۸-۲۷۳)؛ و دیگری خواجه قوام‌الدین صاحب عیار است که حافظ قصیده‌ای در ستایشِ او سروده، و در بعضی قطعات و غزل‌های دیگر هم از او یاد کرده و به‌خصوص پس از قتلش در ۷۶۴ق قطعه‌ای در رثای او گفته‌است (نکـ: دیوان، چ قزوینی، «قگب» – «قگو»، نیز ۷۶-۷۷، ۱۰۶-۱۰۷، ۳۶۶، ۳۷۳).

جافظ با جمعی از دانشمندان و فقیهان و عارفان و شاعران فارس در قرن ۸ ق / ۱۴م، که احوال بسیاری از آنها را جنید شیرازی و احمد زرکوب شیرازی (جمـ) در آثارِ خود آورده‌اند، معاصر بوده‌است. بسا که حافظ نزدِ برخی از آن‌ها، علاوه بر شیخ قوام‌الدین عبدالله علم آموخته بوده و به اقربِ احتمال با بعضی از آن‌ها هم‌درس بوده‌است. اما اندکی از آنان را، همچون شیخ امین‌الدین محمد کازرونی بلیانی، از نوادگان شیخ ابوعلی الدقاق؛ قاضی عضد الدین ایجی، ادیب و فقیه و متکلم نامدار؛ قاضی مجدالدین اسماعیل، قاضی دانشمند و زاهد؛ قاضی بهاءالدین عثمان کوه‌کیلویی؛ و خواجه کمال‌الدین ابوالوفا، در اشعارِ خود یاد کرده‌است (همان چ، ۸۹، ۳۶۱، ۳۶۳، ۳۶۹). گزارش هدایت (ریاض، ۲۸۵) که می گوید حافظ همراه میر سید شریف جرجانی به حضور شاه نعمت الله ولی رسید، محل اعتنا نتواند بود. همو (همان، ۳۵۱) آورده‌است که حافظ در بیتِ «آنان که خاک را به نظر کیمیا کنند / آیا بوَد که گوشه‌ی چشمی به ما کنند»، نظر به این بیتِ شاه نعمت‌الله داشته است: «ما خاکِ راه را به نظر کیمیا کنیم / صد درد را به گوشه‌ی چشمی دوا کنیم» (ص ۵۴۸).

از مشهورترین معاصرانِ حافظ، امیر تیمور گورکان است و داستانی هم در باره‌ی ملاقاتِ آن دو نقل کرده‌اند. تیمور طی فتوحاتش دو بار واردِ فارس شد: مرتبه‌ی نخست در ۷۸۹ق / ۱۳۸۷م اتفاق افتاد و زین‌العابدین حاکمِ شیراز و پسرِ شاه شجاع، که فرستاده‌ی تیمور را باز داشته بود، از برابرِ امیرِ صاحب‌قران گریخت و به شوشتر پناه بُرد. امیر از آذربایجان به اصفهان رفت و چندی بعد روانه‌ی شیراز شد و دو ماه در آن‌جا مقام گرفت. آن‌گاه حکومتِ آن شهر را به شاه یحیی، عمو زاده‌ی زین‌العابدین داد و خود روی به ماوراءالنهر آورد (حافظ ابرو، ۲/۲۷۷- ۲۷۸)، تیمور بار دیگر در ۷۹۵ق /۱۳۹۳م به شیراز رفت؛ اما در این تاریخ حافظ درگذشته بود و گزارشی که دولتشاه در باره‌ی ملاقاتِ تیمور با شاعر در ۷۹۵ق آورده‌است (ص ۳۰۵-۳۰۶)، بی‌تردید بی اساس و موجبِ تعجّب است؛ چه، در آن وقت، حتی به روایتِ نادرستِ خودِ او، حافظ درگذشته بوده‌است (ص ۳۰۸) و اگر چنین ملاقاتی دست داده بود، باید در ۷۸۹ اتفاق افتاده باشد. اکنون کهن‌ترین منبعی که از این ملاقات یاد کرده‌است، انیس الناس شجاع است که ۳۸ سال پس از مرگِ خواجه تالیف شده‌است و در آن از تاریخِ آن ملاقات خبری نیست. ولی تصریح کرده‌است (ص ۳۱۷) که این ملاقات «در ایّامِ انقلابِ دولتِ سلطان زین الدین» رخ داده‌است. گرچه چنین گزارشی در هیچ‌یک از تواریخِ عصرِ تیمور، که گاه جزئیاتِ زندگی و فتوحاتِ او را آورده‌اند، دیده نمی‌شود، اما نَقلِ این داستان به قلمِ نویسنده‌ای با آن قُربِ زمانی به حافظ، محلّ‌ِ تامّل تواند بود.