ساقی – حافظ

ساقی:

از محبوب‌ترین چهره‌هایِ شعری‌یِ دیوان ِ حافظ است که هم‌چون «یار» و «جانان» برا یِ خود پایه و پای‌گاهی دارد و کار و کاردانی و کارگردانی‌یِ او در غزل ِ حافظ از «معشوق» یا از «پیر ِمغان» کم‌تر نیست. و چندان طرف ِ توجه و خطاب و گفت و گو و عشق و علاقه‌ی حافظ است که گاه فرق و فاصله‌ئی با معشوق ِ او ندارد. و گاه هست که با او یک‌سان است:

شراب ِ لعل و جا یِ امن و یار ِ مهربان ساقی

دلا کِی بِه شود کارَت اگر اکنون نخواهد شد.

اما گاه متفاوت است:

کنار ِ آب و پا یِ بید و طبع ِ شعر و یاری خوش

معاشر دل‌بَری شیرین و ساقی گل‌عذاری خوش

ولی در همین غزل از یار به ساقی می‌پردازد و آشکارا با او نظر ِ عاشقانه می‌بازد:

مِیی در کاسه‌ی چشم است ساقی را بنامیزد

که مستی می‌کند با عقل و می‌بخشد خماری خوش

درست همین اتفاق در غزل ِ دیگر هم که یکی از زنده‌ترین و ذوق‌انگیز‌ترین تصویرگری‌های هنرمندانه‌یِ حافظ از یکی از بزم‌های «حاجی قوام» است دیده می شود که در آن حریف ِ هم‌د‌‌م، ساقی، مطرب، هم‌نشین، صف‌نشین، پیش‌کار و دیگر مهمانان و میزبانان جداگانه یاد شده اند:

ساقی‌یِ شکّر‌دهان و مطرب ِ شیرین‌سخن

هم‌نشینی نیک‌کردار و ندیمی نیک‌نام

شاهدی از لطف و پاکی رَشک ِ آب ِ زندگی

دل‌بَری در حُسن و خوبی غیرت ِ ماه ِ تمام

دوباره یاد ِ ساقی‌یِ شکّر دهان می‌کند و او را در ردیف ِ جانان می آورد:

غمزه‌ی ساقی به یغما یِ خرد آهخته تیغ

زلف ِ جانان از برا یِ صید ِ دل گسترده دام

یا در وصف ِ مجلس ِ دیگر هم که هوش و حواس‌اش به سوی مه‌رویان ِ مجلس است، و هم در عین ِ تجاهل‌العارف ِ رندانه با ساقی عوالمی دارد:

حُسن ِ مَه‌رویان ِ مجلس گرچه دل می‌بُرد و دین

بحث ِ ما در لطف ِ طبع و خوبی‌یِ اخلاق بود

رشته‌ی تسبیح اگر بُگسست معذورم بدار

دست‌ام اندر دامن ِ ساقیّ‌یِ سیمین‌ساق بود

گاه هست که بس عاشقانه از ساقی‌یِ سیمین‌ساق سخن می‌گوید:

ساقی‌یِ سیم‌ساق ِ من گَر همه دُرد می‌دهد

کیست که تَن چو جام ِ می جُمله دَهَن نمی‌کند

باری اگر ساقی همواره معشوق ِ حافظ نیست، همواره محبوب ِ او ست و حافظ مرهون ِ مهربانی‌یِ او و مفتون ِ کرشمه‌ها یِ او و خیره در باغ ِ عارض ِ او. در اهمیت ِ ساقی همین بس که دیوان ِ او با «اَلا یا ایهاالساقی» آغاز می‌گردد.

چندین غزل ِ نغز در دیوان ِ حافظ هست که خطاب به ساقی است یا با ذکر ِ خیر ِ او آغاز می‌گردد:

ساقیا آمدن ِ عید مبارک بادت

وان مواعید که کردی مرواد از یادت

(تا پایان ِ غزل که وحدت ِ موضوع و انسجام ِ مضمون دارد و در باره و خطاب به ساقی است)

ساقی بیار باده که ماه ِ صیام رفت

ساقی بیا که یار زِ رُخ پرده بر گرفت

ساقیا برخیز و دردِه جام را

ساقی حدیث ِ سرو و گُل و لاله می‌رود

ساقیا سایه‌ی ابر است و بهار و لب ِ جوی

ساقی بیا که شد قدح ِ لاله پُر زِ می

نمونه‌ئی از شیفته‌گی‌های حافظ به ساقی:

چو آفتاب ِ می از مشرق ِ پیاله برآید

زِ باغ ِ عارض ِ ساقی هزار لاله برآید

چو لطف ِ باده کند جِلوه در رخ ِ ساقی

زِ عاشقان به سرود و ترانه یاد آرید

زِ رو یِ ساقی یِ مهوش گلی بچین امروز

که گِرد ِ عارض ِ بستان خط ِ بنفشه دَمید

چنان کرشمه یِ ساقی دل ام زِ دست بِبُرد

که با کسی دگر اَم نیست برگ ِ گفت و شنید

چنان زند رَه ِ اسلام غمزه یِ ساقی

که اجتناب زِ صهبا مگر صُهیب کند

به عزم ِ توبه نهادم قدح زِ کف صد بار

ولی کرشمه یِ ساقی نمی کند تقصیر

حدیث ِ توبه در این بزم گَه مگو حافظ

که ساقیان ِ کمان ابروی ات زنند به تیر

جز نقد ِ جان به دست ندارم شراب کو

وآن نیز بر کرشمه یِ ساقی کنم نثار

فردا شراب ِ کوثر و حور از برا یِ ماست

وامروز نیز ساقی یِ مَه روی و جام ِ می

نیز در «ساقی‌نامه» یِ معروف‌اش سراپا بده و بستان با ساقی دارد و بیش از ده بار با ساقی خطاب می‌کند.

ساقی در حافظ چند چهره دارد:

یک: برابر با مغ‌بچه‌ی باده‌فروش یا صنم ِ باده‌فروش که خدمت‌کار ِ خوب رو یِ خرابات است.

دو: برابر با معشوق که یا در عین ِ یاری به ساقی‌گری می‌پردازد یا از برکت ِ ساقی‌گری به مقام ِ یاری می‌رسد.

سه: ساقی به معنا یِ عرفانی برابر با معشوق ِ ازلی:

به دُرد و صاف تو را نیست حکم، خوش در کَش

که هر چه ساقی‌یِ ما ریخت عین ِ الطاف است

آن‌چه او ریخت به پیمانه‌ی ما نوشیدیم

اگر از خَمر ِ بهشت است و گر باده‌یِ مست

ساقی به چند رنگ می اندر پیاله ریخت

این نقش‌ها نِگَر که چه خوش در کدو ببست

آن‌روز شوق ِ آتش ِ می خرمن‌ام بسوخت

ک‌آتش زِ عکس ِ عارض ِ ساقی در آن گرفت

آری همان ساقی است که عکس اش در جام جلوه‌گر است:

ما در پیاله عکس ِ رخ ِ یار دیده‌ایم

عکس ِ رو یِ تو چو در آینه‌یِ جام افتاد

عارف از خنده‌یِ می در طمع ِ خام افتاد

این‌همه عکس ِ می و نقش ِ نگارین که نمود

یک فروغ ِ رُخ ِ ساقی‌ست که در جام افتاد

برگرفته از کتاب:

حافظ نامه: شرح الفاظ، اعلام، مفاهیم کلیدی و ابیات دشوار حافظ/ نوشته: بهاء‌الدین خرمشاهی.- تهران: سروش، ۱۳۶۶

شابک دوره دوجلدی: ISBN 964-455-175-9 چاپ چهاردهم (چاپ هشتم از ویراسته ی دوم) تابستان ۱۳۸۳