غزل ۱۲ حافظ: ای فروغ ماه حسن از روی رخشان شما

۴

ای فروغ ِ ماه ِ حُسن از رویِ رَخشان ِ شما

آب ِ رویِ خوبی از چاه ِ زنَخدان ِ شما

کِی دهد دست این غَرَض یا رب که هم‌دستان شوند

خاطر ِ مجموع ِ ما، زلف ِ پریشان ِ شما

عَزم ِ دیدار ِ تو دارد جان ِ بر لب آمده

بازگردد یا برآید؟ چیست فرمان ِ شما؟

دور دار از خاک و خون دامن چو بر ما بگذری

ک‌اندر این رَه کُشته بسیارند قُربان ِ شما

دل خرابی می‌کند دل‌دار را آگَه کنید

زینهار ای دوستان جان ِ من و جان ِ شما

عمرتان باذ و مراد ای ساقیان ِ بزم ِ جَم

گر چه جام ِ ما نشذ پُر مِی به دوران ِ شما

کَس به دوْر ِ نرگس‌ات طَرْفی نَبَست از عافیَت

بِهْ که نفروشند مَستوری به مَستان ِ شما

بخت ِ خواب‌آلوذ ِ ما بیذار خواهد شذ مَگَر

زان که زَذ بر دیذه آب ِ رویِ رَخشان ِ شما

با صبا همراه بفرست از رُخ‌ات گُل‌دَسته‌ئی

بو که بویی بشنوم از خاک ِ بُستان ِ شما

می‌کند حافظ دعایی بِشنو آمینی بگو

روزی ِ ما باذ لعل ِ شکّرافشان ِ شما

ای فروغ ِ ماه ِ حُسن از رو یِ رَخشان ِ شما
آب روی خوبی از چاه ِ زنَخ‌دان ِ شما

کِی دهد دست این غَرَض یا رب که هم‌دستان شوند
خاطر ِ مجموع ِ ما، زلف ِ پریشان ِ شما

عَزم ِ دیدار ِ تو دارد جان ِ بر لب آمده
بازگردد یا برآید چی‌ست فرمان ِ شما

دور دار از خاک و خون دامن چو بر ما بگذری
ک‌اندر این رَه کُشته بسیارند قُربان ِ شما

دل خرابی می‌کند دل‌دار را آگَه کنید
زینهار ای دوستان جان ِ من و جان ِ شما

کَس به دوْر ِ نرگس‌ات طَرْفی نَبَست از عافیَت
بِهْ که نفروشند مَستوری به مَستان ِ شما

بخت ِ خواب‌آلود ِ ما بیدار خواهد شد مَگَر
زان که زَد بر دیده آب ِ رویِ رَخشان ِ شما

با صبا همراه بفرست از رُخ‌ات گُل‌دَسته‌ای
بو که بوئی بشنوم از خاک ِ بستان ِ شما

عمرتان باد و مراد ای ساقیان ِ بزم ِ جَم
گر چه جام ِ ما نشد پُر مِی به دوران ِ شما

می‌کند حافظ دعایی بِشنو آمینی بگو
روزی‌یِ ما باد لعل ِ شکّرافشان ِ شما

ای صبا با ساکنان ِ شهر ِ یزد از ما بگو
ک‌ای سَر ِ حق ناشناسان گویِ چوگان ِ شما

گر چه دوریم از بساط ِ قُرب همّت دور نیست
بنده‌یِ شاه ِ شمائیم و ثناخوان ِ شما

ای شهنشاه ِ بلنداختر خدا را همّتی
تا ببوسم هم‌چو گَردون خاک ِ ایوان ِ شما

بیت یکم:
فروغ حسن ماه

بیت دوم:
ان غرض
مجموع با

بیت سوم:
یا در آید

بیت چهارم:
کشته بسیارست

بیت ششم:
که بفروشند

بیت هفتم:
بر دیده آبی

بیت هشتم:
بفرست از رهت
بشنویم

بیت نهم:
ساقیان جام جم | ساقیان جام می | ساقیان جام بخش
شد خود پر بدوران

بیت دهم:
دعائی آخر آمینی | دعایی صادق آمینی | آمینی بگوی

بیت سیزدهم:
تا ببوسم همچو اختر

ای فروغ ِ ماه ِ حُسن از رو یِ رَخشان ِ شما
آب ِ رو یِ خوبی از چاه ِ زنَخ‌دان ِ شما!

عَزم ِ دیدار ِ تو دارد جان ِ بر لب آمده
بازگردد یا برآید؟ چیست فرمان ِ شما؟

#

ای صبا! با ساکنان ِ شهر ِ یار از ما بگوی
ک‌«ای سَر ِ حق ناشناسان گویِ میدان ِ شما!

گر چه دوریم از بساط ِ قُرب، همّت دور نیست
بنده‌یِ شاه ِ شُمائیم و ثناخوان ِ شما.

عمر تان باد و مراد، ای ساقیان ِ بزم ِ جَم!
گر چه جام ِ ما نشد پُر مِی به دوران ِ شما.»

#

ای شهنشاه ِ بلنداختر! خدا را، همّتی
تا ببوسم هم‌چو گَردون خاک ِ ایوان ِ شما.

کَس به دوْر ِ نرگس‌ات طَرْفی نَبَست از عافیَت،
بِهْ که نفروشند مَستوری به مَستان ِ شما.

بخت ِ خواب‌آلود ِ ما بیدار خواهد شد مَگَر،
زان که زَد بر دیده آب از رو یِ رَخشان ِ شما.

کِی دهد دست این غَرَض، یا رب، که هم‌دستان شوند
خاطر ِ مجموع ِ ما، زلف ِ پریشان ِ شما؟

با صبا همراه بفرست از رُخ‌ات گُل‌دَسته‌ئی
بو که بوئی بشنویم از خاک ِ بستان ِ شما.

می‌کند حافظ دعائی، بِشنو آمینی بگو:
– روزی‌یِ ما باد لعل ِ شکَّرافشان ِ شما!

ای فروغ ِ ماه ِ حسن از رو یِ رخشان ِ شما
آب‌رویِ خوبی از چاه ِ زنخدان ِ شما

کی دهد دست این غرض یا رب که همدستان شوند
خاطر ِ مجموع ِ ما زلف ِ پریشان ِ شما

عزم ِ دیدار ِ تو دارد جان ِ بر لب آمده
بازگردد یا برآید چیست فرمان ِ شما

دور دار از خاک و خون دامن چو بر ما بگذری
کاندرین ره کشته بسیارند قربان ِ شما

دل خرابی می‌کند دلدار را آگه کنید
زینهار ای دوستان جان ِ من و جان ِ شما

کس به دور ِ نرگست طرفی نبست از عافیَت
به که نفروشند مَستوری به مستان ِ شما

بخت ِ خواب‌آلود ِ ما بیدار خواهد شد مگر
زانکه زد بر دیده آب ِ رویِ رَخشان ِ شما

با صبا همراه بفرست از رُخت گلدسته‌ای
بو که بویی بشنویم از خاک ِ بستان ِ شما

عمرتان باد و مراد ای ساقیان ِ بزم ِ جم
گر چه جام ِ ما نشد پُر مِی به دوران ِ شما

می‌کند حافظ دعایی بشنو آمینی بگو
روزی ِ ما باد لعل ِ شکّرافشان ِ شما

ای صبا با ساکنان ِ شهر ِ یزد از ما بگو
کای سر ِ حق ناشناسان گوی ِ چوگان ِ شما

گر چه دوریم از بساط ِ قرب همّت دور نیست
بنده‌یِ شاه ِ شماییم و ثناخوان ِ شما

ای شهنشاه ِ بلنداختر خدا را همّتی
تا ببوسم همچو گردون خاک ِ ایوان ِ شما

فروغ: 1. روشنی، پرتو ۲. در مجاز رونق، جذّابیت (عمید) * حُسن: زیبایی، نیکویی، خوبی (عمید) * رخشان: رخشا، درخشان، روشن، تابان (عمید) * آب رو: ۱. اعتبار، شرف ۲. ارج و قدر ۳. عِرض و ناموس ۴. مایه‌یِ سر افرازی * چاه زنخ‌دان: (۲:۶) گودی ِ چانه (ناظم الاطباء) چاه ِ زنخ و چاه ِ ذقن (فرهنگ نظام) فرورفتگی کوچکی که در زنخ ِ بعضی خوب‌رویان است.

غزل با خطاب به کسی آغاز می‌شود. ماه ِ حُسن می‌توانَد اضافه‌ی تشبیهی باشد. یعنی زیبایی و خوبی را به ماه تشبیه کرده‌است؛ می‌توانیم اضافه‌ی تخصیصی هم در نظر بگیریم. که انگار زیبایی، ماهی است که می‌تابد.

معنایِ بیت: ای کسی که ماه ِ حُسن و زیبایی، فروغ و روشنی و پرتو ِ خود را از چهره‌یِ تابان ِ شما می‌گیرد[۱]؛ و آبرو و اعتبار و ارج و قدر ِ خوبی، از چاه ِ زنخدان ِ شما است.

آب ِ رو، جدا از معنای اعتبار و شرف و سرافرازی و عِرض و قدر، آبی است که بر روی است. و آب را از چاه در می‌آوردند. و به این تعبیر، چاه ِ زنخ‌دان، تناسبی با آب می‌یابد. یعنی اگر خوبی، آبی بر رویِ خود داشته باشد، آن آب ِ رو را از گودی ِ چانه‌یِ شما که مانند ِ چاه است، استخراج کرده است.

[۱] نکته‌ئی که در این مصراع هست، این که شاعر اذعان کرده که ماه، فروغ و روشنایی ِ خود را از منشاء ِ تابان ِ دیگری می‌گیرد و آن را بازتاب می‌دهد!

عزم: 1. اراده، قصد ۲. ثبات و پایداری در کاری که اراده شده (عمید) * دیدار: 1. دیدن، رویت ۲. ملاقات ۳. روی و رخسار ۴. چشم و قوه‌یِ بینایی (عمید)  * برآمدن: 1. بالا آمدن (عمید) ۲. باز آمدن (تاج المصادر) ۳. تحقق ِ آرزو، برآورده‌ شدن ِ حاجت. جان بر آمدن: جان بیرون رفتن، مردن (دهخدا) جان به لب رسیدن: کنایه از مشرف بر مرگ بودن (دهخدا) * فرمان: امر، دستور، حُکم، حُکمی که از جانب ِ شخص ِ بزرگ صادر شود. (عمید)

معنای بیت: این جان ِ من که بر لبم رسیده است، قصد دارد که تو را ببیند. دستور ِ شما چیست؟ باز گردد؟ یا برآید؟

در نگاه ِ اول به نظر ِ من می‌آمد که جان بر لب رسیدن و جان ِ بر لب آمده کنایه از سختی و تحمّل ِ رنج ِ بسیار و به ستوه آمدن و طاقت از دست دادن از بابت ِ این تحمّل ِ سختی و رنج است. و تصویری که بود، مشقّت و سختی ِ بسیار ِ شاعر در راه ِ رسیدن به دیدار و وصال ِ معشوق بود که در میانه‌یِ راه از او کسب ِ تکلیف می‌کند که چه کنم؟ بازگردم یا به سویِ تو بیایم؟ یعنی اگر بیایم من را خواهی پذیرفت یا بازگردم؟

و در این معنا، پرسشی از خودم می‌کردم که چرا به‌جایِ برآید، بیاید ننوشته. چنان که در نسخه‌هایی، به‌جایِ برآید، درآید هم ضبط شده.

مفهوم ِ دیگر این است که این جان است که عزم ِ دیدار دارد. نه خود ِ شاعر! و این جان، جانی است که بر لب آمده[۱]. یعنی جان در حال ِ احتضار و مُشرِف بر مرگ است. در این تصویر، بازگشتن ِ جان به بدن، زندگی و نجات از مرگ است. و برآمدن ِ جان، مرگ و رفتن ِ جان از بدن[۲]. و این هر دو اتفاق، بسته به دستور و فرمان ِ معشوق است. که اگر فرمان دهد که به دیدار ِ یار نائل شود، جان ِ بر لب آمده به بدن ِ شاعر باز خواهد گشت؛ و اگر نه، جان ِ بر لب آمده از بدن بیرون خواهد آمد[۳]. و دیگر این که برآمدن ِ کام به معنایِ برآورده شدن ِ آرزو و خواسته هم در شعر ِ حافظ به کار رفته است[۴]. در این مفهوم، می‌توان مصراع ِ دوم را چنین تعبیر کرد که آیا جان ِ بر لب آمده از عزم و قصد ِ خود بازگردد؟ یا کام ِ او برآورده خواهد شد؟ چیست فرمان ِ شما؟

میان ِ دیدار به معنایِ چشم و جان و لب مراعات نظیر هست.[۵]

[۱] «جان بر لب است و حسرت در دل که از لبان‌اش / نگرفته هیچ کامی جان از بدن برآید» (حافظ ۲۳۳)

[۲] «دست از طلب ندارم تا کام ِ من برآید / یا تن رسد به جانان یا جان زِ تن برآید» (حافظ ۲۳۳)

[۳] « گر چو فرهاد م به تلخی جان برآید باک نیست / بس حکایت‌های شیرین باز می‌ماند زِ من» (حافظ ۴۰۱)

[۴] «به لب رسید مرا جان و برنیامد کام / به سر رسید امید و طلب به سر نرسید» (حافظ ۲۳۸)

[۵] «و اگر بر من خرده نگیرید، عزم، عظم به معنایِ استخوان را در ذهن متبادر می‌کند و در این معنا با چشم و جان و لب تناسب دارد. و اگر با چوب دنبال‌ام نکنید عرض کنم که در لغت‌نامه، عِزم به معنایِ اِست و کون است. (ناظم الاطباء) که باز یکی از اعضای بدن است و تناسبی با چشم و جان و لب دارد! و نکته‌یِ جالب این که در فارسی، «اِست» هم به معنایِ استخوان، هم به معنایِ سرین و کفل (عمید) و هم به معنایِ مخفّف ِ اَستر است. (رشیدی) و در انگلیسی نیز «Ass» هم در معنایِ کون و هم در معنایِ خر به کار می‌رود!

دور: 1. اطراف و گِرداگِرد و دَورادَور (ناظم الاطباء) ۲. عصر و زمان، روزگار (عمید) ۳. نوبت ۴. گردیدن گِرد ِ چیزی، پیرامون ِ چیزی گردیدن، چرخیدن، گردش (عمید) * نرگس: 1. گلی سفید، کوچک و خوش‌بو با کاسه‌ئی در وسط، برگ‌های سبز و دراز (عمید) ۲. در مَجاز، چشم ِ معشوق * طَرْف: 1. چشم، گوشه‌یِ چشم، نگاه از گوشه‌یِ چشم ۲. در فارسی به معنایِ کمربند و بند ِ طلا یا نقره که بر کمر بندند هم گفته شده (معین) ۳. بهره، فایده ۴. منتها و پایان ِ هر چیز، گوشه و کنار: طرف ِ دامن، طرف ِ کُلاه، طرف ِ چمن (عمید) طرف بستن: فایده بردن، بهره بردن (عمید) * عافیت: 1. صحت، سلامت، تندرستی (دهخدا) ۲. پارسایی، زهد (آنندراج) * فروختن: 1. واگذار کردن ِ چیزی به کسی در ازایِ دریافت ِ پول ۲. در مَجاز: نشان دادن ِ حالتی، به خصوص کِبر و خودپسندی ۳. نشان دادن، عرضه کردن (عمید) * مستوری: 1. پاک‌دامنی، عفّت، پارسایی ۲. پوشیدگی ۳. پرده‌نشینی (عمید)

مستان هم در مَجاز اشاره به چشمان ِ یار است و هم در معنایِ واقعی، کسانی که مست اند. در این حالت، مستان ِ شما می‌تواند کسانی باشند که از چشمان ِ شما یا عشق ِ شما مست شده‌اند.

دور ِ نرگس هم می‌تواند زمانه و دوره‌ئی باشد که نرگس می‌شکفد. دور ِ گل[۱] و دور ِ لاله[۲] هم با این معنا در شعر ِ حافظ به کار رفته. اگر نرگس را استعاره از چشم ِ یار بگیریم، دور ِ نرگس می‌تواند پیرامون و گِرداگِرد ِ چشم باشد. در این معنا هم حافظ به کار برده است[۳]. هم‌چنین به دور ِ نرگس می‌تواند گردیدن و چرخیدن ِ عاشق به گِرد ِ چشم ِ یار باشد.[۴]

مستوری، هم به معنایِ پارسایی و زهد و عفت آمده و هم پوشیدگی و در پرده نشستن. مستوری فروختن در معنایِ نخست می‌شود متکبّرانه پارسائی و عفت ِ خود را به رخ ِ کسی کشیدن. ترکیب‌هایی با فروختن به این معنا در شعرهای حافظ آمده. از جمله: لغز و نکته فروختن[۵]، خود فروشی[۶]، نخوت فروختن[۷]، عظمت فروختن[۸]، قوّت ِ بازویِ پرهیز فروختن[۹]، زهد فروختن[۱۰]، جلوه فروختن[۱۱]، حُسن فروختن و … و جملگی نوعی نشان دادن ِ چیزی است که دارند، با حالت ِ متکبّرانه و خودپسندانه.

معنای بیت: هیچ کس در گرداگرد ِ چشم ِ تو و در دور ِ نرگس ِ تو، بهره و نصیبی از عافیت و سلامت نبُرده است، یا به دلیل ِ پارسایی و ورَع[۱۲]، چشم ِ خودش را نبسته و از دور ِ نرگس ِ تو چشم‌پوشی نکرده است. بهتر است که کسی به جرگه‌یِ مستان تو و کسانی که مست ِ تو اند، فخر ِ پارسایی و پرده‌نشینی نفروشد. هر کسی در دور ِ نرگس ِ تو بود، از عافیت طرفی نمی‌بست. پس اگر مستور بوده‌ای و او را ندیده‌ای، بهتر است که به مستان ِ یار فخر فروشی نکنی از این بابت که مستور ام. چون اگر تو هم می‌دیدی[۱۳] اوضاع‌ات بهتر از ما نبود!

برایِ «به که نفروشند مستوری به مستان ِ شما»؛ تعبیری داشتم که امروز درست نمی‌دانم‌اش. اما دوست‌اش دارم و بدون ِ هیچ دفاع و اصراری، بنویسم که بمانَد به یادگار! اگر مستان ِ شما را «چشمان ِ شما» در نظر بگیریم، مستوری فروختن به چشم، به نظر ابزار و وسیله‌ئی را می‌آورَد که با آن چشم را می‌پوشانند! یعنی بهتر است که فروشنده‌ها به چشمان ِ شما مستوری نفروشند.

[۱] «به دور ِ گُل منشین بی شراب و شاهد و چنگ / که همچو روز ِ بقا، هفته‌ئی بوَد معدود» (حافظ ۲۱۹)

[۲] «به دور ِ لاله دماغ ِ مرا علاج کنید / گر از میانه‌یِ بزم ِ طرب کناره کُنَم» (حافظ ۳۵۰) و « به دور ِ لاله قدح گیر و بی‌ریا می‌باش / به بویِ گُل نفَسی هم‌دم ِ صبا می‌باش» (حافظ ۲۷۴)

[۳] «امید در شب ِ زلف‌ات به روز ِ عُمر نبستم / طمع به‌دور ِ دهان‌ات زِ کام ِ دل ببُریدم» (حافظ ۳۲۲) و «صلاح از ما چه می‌جویی که مستان را صلا گفتیم / به‌دور ِ نرگس مست‌ات سلامت را دعا گفتیم» (حافظ ۳۷۰)

[۴] «زِ خطّ ِ یار بیاموز مِهر با رُخ ِ خوب / که گِرد ِ عارض ِ خوبان خوش است گردیدن» (حافظ ۳۹۳)

[۵] «گفت: حافظ! لغز و نکته به یاران مفُروش / آه از این لطف ِ به انواع ِ عتاب آلوده» (حافظ ۴۲۳)

[۶] «بر دَر ِ میخانه رفتن کار ِ یک‌رنگان بوَد / خودفروشان را به کویِ می فروشان راه نیست» (حافظ ۷۱)

[۷] «ای توان‌گر مفُروش این‌همه نخوَت! که تو را / سَر و زَر در کنَف همّت ِ درویشان است» (حافظ ۴۹)

[۸] «واعظ ِ شحنه شناس این عظمت گو مفُروش / زان که منزلگه ِ سلطان دل ِ مسکین ِ من است» (حافظ ۵۲)

[۹] «قوّت ِ بازویِ پرهیز به خوبان مفُروش / که در این خیل حصاری به سواری گیرند» (حافظ ۱۸۵)

[۱۰] «دلا! دلالت ِ خیر ت کنم به راه ِ نجات / مَکُن به فسق مباهات و زُهد هم مفُروش» (حافظ ۲۸۳)

[۱۱] «جلوه بر من مفُروش ای مَلِک‌الحاج! که تو / خانه می‌بینی و من خانه‌خدا می‌بینم» (حافظ ۳۵۷)

[۱۲] «من از ورع می و مطرب ندیدمی ز این‌پیش / هوایِ مغ‌بچگان‌ام در این و آن انداخت» (حافظ ۱۶)

[۱۳] «مَنع‌ام مکن زِ عشق ِ وی ای مُفتی ِ زمان! / معذور دارم‌ات که تو او را ندیده‌ای» (حافظ ۴۲۴)

بخت: 1. بهره، نصیب ۲. طالع، اقبال، شانس * مگر: 1. حرف ِ استثنا، اِلّا، جُز ۲. در مقام ِ شک و گمان به کار می‌رود، باشد، شاید. ۳. به امید ِ آن‌که (عمید) ۴. گاهی در مقام ِ یقین و تمنّا گویند (برهان) ۵. شاید، شاید که، باشد، باشد که، بوَد، بوَد که، بل‌که، یحتمل، احتمالاً  ۶. آیا. در مقام ِ استفهام انکاری و غالباً خلاف ِ انتظار و ترصُّد ۷. همانا، مانا، به‌تحقیق ۸. گویا، گویی، پنداری، ظاهراً، مثل ِ این‌که ۹. قضا را، از قضا، اتفاقاً ۱۰. جانشین ِ اسم گردد و معنایِ شک و تردید دهد. ۱۱. فقط، تنها ۱۲. شاید فقط، شاید تنها، باشد که منفرداً ۱۳. چه خوب است، به‌جا است. (دهخدا)

بخت در معنایِ شانس و اقبال و طالع، می‌تواند خوب یا بد باشد. حافظ بخت ِ مساعد را بخت ِ بیدار[۱]  و بخت ِ نامساعد را بخت ِ خفته[۲]، بخت ِ خواب‌زده[۳] یا خواب‌آلود هم آورده‌است.

«مگر» از واژه‌هایِ رازآلود است که به نظر ِ من، حافظ کوشیده از معناهایِ چندگانه‌یِ آن در شعرها چند کاربرد بگیرد. با بیشتر ِ معناهایی که به نقل از فرهنگ‌نامه‌ها آوردم، می‌شود شعر را به لحنی و با معنایی تعبیر کرد.

معنایِ بیت: شاعر در این بیت، بخت ِ خود را خواب‌آلود دانسته و انتظار دارد که بخت ِ او بیدار شود. یک راه برایِ بیدار کردن ِ کسی که خوابیده‌است، این است که چند چکّه آب بر روی و حوالی ِ چشم ِ او بزنند. و امید دارد که رویِ درخشان ِ شاعر، که بر وی افتاده است، به سان ِ قطره‌هایِ آبی که بر صورت ِ شخصی خواب‌آلود می‌چکد، بخت ِ او را بیدار کند. انگاری که رویِ رخشان ِ یار، بر چشم ِ شاعر، آبی زده‌است.

[۱] «به رویِ ما زن از ساغر گلابی / که خواب‌آلوده ایم ای بخت بیدار» (حافظ ۲۴۵) و «شاه ِ بیدار بخت را هر شب / ما نگهبان ِ افسر و کُلَه ایم» (حافظ ۳۸۱)

[۲] «گفتم: ای بخت! بخفتیدی و خورشید دمید / گفت: با این همه از سابقه نومید مشو» (حافظ ۴۰۷) و «زِ بخت ِ خفته ملول ام؛ بوَد که بیداری / به وقت ِ فاتحه‌یِ صبح، یک دعا بکُنَد» (حافظ ۱۸۷)

[۳] «وصال ِ دولت ِ بیدار ترسم‌ات ندهند / که خفته‌ای تو در آغوش ِ بخت ِ خواب‌زده» (حافظ ۴۲۱) و «مرو چو بخت ِ من ای چشم ِ مست ِ یار به خواب / که در پی است زِ هر سوی‌ات آه ِ بیداری» (حافظ ۴۴۳)

صبا: (۴:۱) بادی که از جانب ِ معشوق به سمت ِ عاشق می‌وزد. * گُل‌دسته: دسته‌یِ گُل (آنندراج) چندین گل ِ یک‌رنگ یا رنگارنگ که ساق‌هایِ آن به هم بربندند. (دهخدا) * بو: 1. مخفف ِ بُوَد و باشد و بُوَم و باشم (برهان، انجمن آرا، آنندراج) ۲. امید و آرزو (انجمن آرا، ناظم الاطباء) امید و طمع، کاشکی، شاید (غیاث اللغات) ۳. بوی، رایحه (برهان، آنندراج، انجمن آرا، جهانگیری، رشیدی) ۴. در مَجاز: اثر و نشان (معین) بو شنیدن: بو استشمام کردن

معنای بیت: انگاری رخ ِ یار به بوستانی تشبیه شده و شاعر از یار می‌خواهد که هنگامی که باد ِ صبا می‌وزد، گل‌دسته‌ئی از این بوستان ِ رخ‌اش همراه ِ این باد کُند و به سمت ِ شاعر بفرستد. به این امید که از خاک ِ بوستان ِ شما بویی بشنویم. خاک ِ بوستان، می‌تواند حسّ ِ دوری از وطن هم باشد.

این تعبیر ِ عطر ِ رخ به گل‌دسته، در غزلی از مولوی هم آمده[۱]. بو به معنایِ اثر و نشان از چیزی هم هست[۲]. مانند ِ اصطلاح ِ «از انسانیت بویی نبرده»! گل‌دسته، هدیه فرستادن را هم به یاد می‌آورَد.

[۱] «هیچ کس دارد زِ باغ ِ حُسن ِ او یک میوه‌ئی / یا زِ گلزار ِ جمال‌اش بهر ِ بو گلدسته‌ئی» (مولوی، غزل ۲۷۷۹)

[۲] «آن طُرّه که هر جَعد ش، صد نافه‌یِ چین ارزد / خوش بودی اگر بودی، بویی‌ش زِ خوش‌خویی» (حافظ ۴۹۵)

جم: نام ِ سلیمان و جمشید هم هست، لیکن در جایی که با نگین و وحش و طیر و دیو و پری گفته می‌شود، مُراد سلیمان است و در جایی که با جام و پیاله مذکور می‌شود جمشید، و آن‌جا که با آئینه و سد نام برده می‌شود اسکندر (برهان) زمان ِ پیغمبر و حشمت ِ سلیمان بن داوود دو هزار و اند سال پس از جمشید ِ جم بوده است. (آنندراج)[۱]

«عمرتان باد و مراد» جمله‌یِ دعایی است. برایِ ساقیان ِ بزم ِ جم دعا می‌کند که عمر و مراد نصیب ِ آن‌ها باشد. «بزم ِ جم» را به‌جز این، جایی در غزل‌هایِ حافظ و پیش از او نیافتم، اما «مجلس ِ جم[۲]» یا «مجلس ِ جمشید[۳]» اندک اما در اشعار ِ حافظ و هم‌عصران ِ او به‌کار رفته‌است. «بزم ِ جمشید ِ زمان[۴]»  «مجلس ِ جمشید ِ عهد[۵]» نیز آمده که به نظر می‌رسد عبارت و اصطلاحی رایج میان ِ شاعران ِ آن زمان بوده که اشاره به مجالس و بزم‌های شخص ِ خاصی بوده که او را جم ِ زمان یا سلیمان ِ زمان[۶] می‌گفتند. آصف ِ ثانی و آصف ِ عهد و آصف ِ دوران نیز در غزل ِ حافظ آمده است که نام ِ وزیر ِ سلیمان بوده.[۷] حافظ، حتا جاهایی آصف را جمشیدمکان[۸] و جم اقتدار[۹] نیز دانسته است. میان ِ واژه‌یِ باد، در معنایِ غیر ِ دعایی و در معنایِ بادی که می‌وزد، با جم در معنایِ سلیمان، تناسبی به ذهن می‌آید.

معنایِ بیت: ای ساقیان ِ بزم ِ جم! الهی که عمر و مراد داشته باشید. اگرچه که جام ِ ما به دوران ِ ما از می پر نشد!

می‌توان گفت که ساقیان ِ بزم ِ جم، اشاره به خود ِ جم ِ باستانی باشد خاصه آن که در مصراع ِ دوّم گفته که جام ِ ما به دوران ِ شما از می پُر نشد. اما در مصراع ِ نخست، برایِ این ساقیان، آرزویِ عمر و مراد کرده. و این، بیش‌تر به ذهن ِ  من می‌آورد که این ساقیان زنده اند. می‌مانَد واژه‌یِ دوران که به معنایِ روزگار و عهد و زمان است. کسی که زنده است، دوران ِ او هنوز باقی است. و این عبارت که گرچه به دوران ِ شما جام ِ ما پر می نشد، برایِ شخص یا بزمی که معاصر است، دور از ذهن می‌نماید. مگر این که دوران را شکلی از «بزم ِ دور» در نظر بگیریم. یعنی دوران را در معنایِ گردش ِ جام در بزم در نظر بگیریم. و بگوییم در بزم ِ دور ِ شما، جام ِ ما پر از می نشد.

[۱] پس از حمله‌یِ عرب و استقرار ِ اسلام در ایران، داستان‌های ملی با قصه‌های سامیان آمیخته شد، پادشاهان و نام‌وران ِ ایران با پیامبران و شاهان ِ بنی اسرائیل رابطه یافتند و از آن جمله زردشت با ابراهیم و ارمیا و عزیز خلط شد و جمشید را با سلیمان مشتبه ساختند. (دهخدا، حاشیه‌یِ برهان)

[۲] «ای جرعه‌نوش ِ مجلس ِ جم! سینه پاک دار / ک‌آیینه‌ئی ست جام ِ جهان‌بین که آه از او!» (حافظ ۴۱۳)

[۳] «سرود ِ مجلس ِ جمشید گفته‌اند این بود / که جام ِ باده بیاور! که جم نخواهد ماند» (حافظ ۱۷۹)

[۴] «عید است برخیز ای صنم! پیش آر پیش از صبح‌دم / در بزم ِ جمشید ِ زمان خام ِ خُم اندر جام ِ جَم» (سلمان ساوجی، قصیده ۶۵)

[۵] «در هوایِ مجلس ِ جمشید ِ عهد / غلغل اندر طارم ِ اَعلا زدند» (خواجوی کرمانی، غزل ۱۹۱)

[۶] «گرچه شیرین‌‌دهنان پادشهان اند، ولی / او سلیمان ِ زمان است که خاتَم با او ست» (حافظ ۵۷)

[۷] در داستان‌هایِ اسلامی، آصف پسر ِ برخیا یا آصِف بن بَرخیا نام ِ وزیر، کاتب و به روایتی داماد ِ سلیمان ِ نبی دانسته شده‌است. در تمامی ِ روایت‌هایی که نام ِ او در آن‌ها ذکر شده‌است، از ارتباط ِ او با آیه‌یِ ۴۰ از سوره‌یِ نمل سخن به میان آمده‌است. روایت ِ مشهوری که در آن آصف بن برخیا به درخواست ِ سلیمان تخت ِ بلقیس ملکه‌یِ سبا را در چشم‌به‌هم‌زدنی از سرزمین ِ سبا به نزد ِ سلیمان می‌آورَد. مشهور است او اسم ِ اعظم و علم ِ لَدُنّی داشته‌است. به او آثاری چون اساطیر و هفتاد و دو دیو نسبت داده‌شده‌است.

[۸] « حافظ که هوس می‌کُنَد ش جام ِ جهان‌بین / گو در نظر ِ آصف ِ جمشید مکان باش» (حافظ ۲۷۲)

[۹] « حافظ اسیر ِ زلف ِ تو شد از خدا بترس / و ز اِنتِصاف ِ آصف ِ جم‌اقتدار هم» (حافظ ۳۶۲)

خرابی کردن: بی تابی کردن، ناشکیب بودن (دهخدا) * زینهار: ال‌امان! پناه بر تو! (دهخدا) زنهار (۱۱:۵) * جان ِ من و جان ِ شما: در تداول ِ عامه یعنی سوگند به جان ِ من و به جان ِ شما (شرفنامه منیری) شما را سوگند به جان ِ من و مرا سوگند به جان ِ شما (غیاث اللغات)، جان ِ من فدایِ جان ِ شما باد (شرفنامه منیری)

معنایِ بیت: دل، بی‌تابی و ناشکیبی می‌کُنَد و حال و روز ِ خوبی ندارد. ای دوستان! به شما پناه می‌برم! شما را سوگند می‌دهم که دل‌دار را از این حال ِ خراب ِ دل ِ من آگاه کنید و به اطلاع ِ او برسانید.

دست دادن: حاصل شدن و به فعل آمدن (برهان) میسر شدن (غیاث) میسر و حاصل شدن (انجمن آرا) کنایه از حاصل شدن (آنندراج) * غرض: قصد، مقصود، هدف (عمید) * هم‌دستان:  هم داستان (برهان) قرین، هم‌آواز، هم‌آهنگ (دهخدا) هم‌دست: شریک و رفیق؛ متّفق؛ هم‌نشین و هم‌سر؛ هم‌آغوش، هم‌خواب (برهان) * خاطر: آن‌چه از دل می‌گذرد (آنندراج، غیاث) فکر، اندیشه، ادراک (ناظم الاطباء) خیال، قریحه (دهخدا) * مجموع: در مَجاز: آسوده، راحت، خاطر جمع (عمید) * پریشان: پراکنده، افشانده، آشفته، در هم بر هم، شوریده (عمید)

معنای بیت: به شکل ِ حسرت یا آرزو عنوان می‌کند: چه زمانی این هدف و مقصود حاصل می‌شود و میسّر می‌شود که خیال و افکار ِ ما به دست ِ زلف ِ پریشان و در هم بر هم ِ شما آسوده و راحت شود.

خاطر و اندیشه‌یِ شاعر پریشان است. و شاعر می‌خواهد که با قرین شدن با زلف ِ پریشان ِ محبوب، به آسودگی و جمعیّت برسد.[۱] هم‌دستان شوند را می‌توان دو هم‌دست در نظر گرفت. دو رفیق که با هم متّفق شده‌اند. تصویر ِ من، دو شخص که دست در دست ِ هم گذاشته‌اند. انگاری خاطر ِ شاعر، دست در زلف ِ پریشان ِ یار کرده و مجموع و آسوده‌است.

[۱] «در خلاف‌آمد ِ عادت بطلَب کام! که من / کسب ِ جمعیّت از آن زلف ِ پریشان کردم» (حافظ ۳۱۹)

قربان: 1. قِربان، نزدیک گردیدن (آنندراج، منتهی الارب، اقرب الموارد) ۲. فارسیان به معنایِ مطلق ِ تصدّق و با لفظ ِ رفتن و شدن و گشتن مستعمل نمایند. (آنندراج) ۳. در مجاز به معنایِ قربانی (آنندراج) ۴. هم‌نشین، ندیم ِ خاص ِ پادشاه (آنندراج، منتهی الارب) ۵. در محاوره‌یِ فارسیان به معنایِ کمان‌دان و آن دوالی باشد که ترکش پس ِ دوش می‌نمایند و گاهی سواران کمان ِ خود را در آن دوال نگاه دارند. (آنندراج)

معنای بیت: وقتی که بر ما می‌گذری، دامن ِ خودت را بالاتر بگیر تا به خاک و خون آلوده نشود. چون که در این راه، بسیاری کشته شده‌اند. قربان ِ شما.

قربان را در هر یک از معناهایی که از لغت‌نامه‌ها آوردم می‌توان به کار برد. در معنایِ ندیم ِ شاه، می‌توان این معنا را گرفت که ندیمان و نزدیکان ِ بسیاری که داشتی در این راه کشته شده‌اند. این راه می‌تواند راهی باشد که یار به سویِ شاعر می‌آید تا بر او بگذرد، می‌تواند همان راهی باشد که برای نزدیکی و قِربان و ندیمی ِ شاه می‌بایست پیمود تا به آن مرتبت رسید. قربان به معنایِ تیردان و کمان‌دان و ترکش هم می‌تواند این تصویر را در ذهن بیاورد که انگاری خود ِ یار، آن اشخاص را کُشته و به خاک انداخته. قربان ِ شما به صورت ِ صوت مخفف ِ قربان ِ شما بشوم، می‌تواند معنایِ قربان صدقه رفتن و گفتار ِ احترام آمیز با مقام ِ عالی هم باشد. در معنایِ «قربانی» هم می‌تواند در بیت بنشیند به این شکل که بسیاری در این راه قربانی ِ شما شده‌اند. در هر کدام از این حالت‌ها، شاعر به یار می‌گوید چون که زمین ِ راهی که از آن طریق می‌خواهی بر ما بگذری، آکنده از جنازه‌هایِ بسیارانی است که در این راه کشته شده اند، دامن‌ات را از خاک و خون دور نگاه دار که مبادا دامنت کثیف شود؛ یا این خاک و خون، دامن‌ات را بگیرد. در این معنایِ آخر، می‌توان «دور دار از خاک و خون دامن» را طور ِ دیگری نیز تعبیر کرد: نوعی تحذیر که از این خون‌ریزی و کشتار جلوگیری کن! یا دامن ِ خودت را از این خاک و خون دور بدار! خودت را کنار بکش![۱] چو بر ما بگذری نیز شکلی قدرت‌نمایی یا تهدید می‌تواند داشته باشد! که اگر بر ما بگذری، دامن‌ات را از خاک و خون دور بدار[۲]! چون در این راه، کسانی که دامن از خاک و خون دور نداشته‌اند، پیش از تو، بسیار کشته شده‌اند[۳]![۴]

[۱] «تا چون از برابر ِ این‌همه اجساد گذر می‌کنیم / تنها دستمالی برابر ِ بینی نگیریم: / این پُرآزار / گَند ِ جهان نیست / تعفّن ِ بی‌داد است.» (احمد شاملو، ترانه‌های کوچک ِ غربت، خطابه‌یِ آسان در امید)

[۲] «تیر ِ آه ِ ما زِ گردون بگذرد؛ حافظ! خموش! / رحم کن بر جان ِ خود؛ پرهیز کن از تیر ِ ما» (حافظ ۱۰)

[۳] «شاه منصور واقف است که ما / رویِ همّت به هر‌کجا که نهیم، / دشمنان را زِ خون کفن سازیم / دوستان را قبایِ فتح دهیم» (حافظ ۳۸۱)

[۴] ادعا نمی‌کنم که تمامی ِ این معناها منظور ِ نظر ِ شاعر بوده. تنها با کنار ِ هم چیدن ِ معناهای عباراتی که در جمله به‌کار رفته، احتمال‌هایِ مختلفی را که می‌تواند دارای معنایِ منطقی باشد کنار ِ هم می‌نویسم. که چه بسا مدّ ِ نظر ِ شاعر نبوده‌اند یا بوده‌اند.

آمین: شبه ِ جمله. عربی ماخوذ از عبری: اجابت کن! بپذیر! چنین باد! معمولن بعد از دعا می‌گویند. (عمید) از آمُن، نام ِ خدایِ مصریان (دهخدا) * روزی: 1. رزق و خوراک ِ هر روزه ۲. در مَجاز: نصیب، قسمت * لعل: معرب ماخوذ از فارسی: ۱. لال، لولو، لالا نوعی سنگ ِ قیمتی از ترکیبات ِ آلومینیوم به رنگ ِ سرخ، مانند ِ یاقوت. ۲. در مَجاز لب ِ معشوق. لعل ِ روان: لعل ِ مذاب، لعل ِ تر در مَجاز شراب ِ انگوری

معنایِ بیت: حافظ دعایی می‌کند (من دعایی می‌کنم) بشنو و بگو آمین! دعای من این است: بادا که لعل ِ شکّر افشان ِ شما روزی و نصیب و قسمت ِ ما شود.

حق ناشناس: آن که حق ِ نعمت ِ کسی را فراموش می‌کُنَد و پاس نمی‌دارد. (عمید) کافر، کفور (منتهی الارب) ناسپاس، بی‌سپاس، کنود، کافر ِ نعمت (دهخدا) گوی: گلوله‌ئی که از چوب سازند و با چوگان بازند (برهان قاطع، آنندراج، ناظم الاطباء) * چوگان: چوب ِ بلند ِ سرکجی است که در بازی ِ گوی به کار بَرند. (جهانگیری) (۹:۴)

معنای بیت: ای صبا! از طرف ِ ما به ساکنان ِ شهر ِ یزد بگو که ای کسانی که بادا که سر ِ ناسپاسان و کسانی که حق ِ نعمت و خوبی که به ایشان کردید را نمی‌گزارند و نمی‌شناسند، مانند ِ گوی در پای ِ چوگان ِ شما باشد! (بقیه در بیت ِ بعدی)

بساط: 1. فرش و هر چیز ِ گستردنی (ناظم الاطباء) ۲. زمین ِ هموار و زمین ِ فراخ (منتهی الارب، ناظم الاطباء) ۳. متاع و سرمایه (غیاث اللغات، ناظم الاطباء) در مجاز: سرمایه (فرهنگ نظام) * قُرب: همسایگی و هم‌جواری (دهخدا)، نزدیکی (اقرب الموارد، منتهی الارب) * همّت: 1. قصد، اراده و عزم ِ قوی ۲. بلندطبعی (عمید) ۳. همت خواستن: مدد خواستن از روح ِ پیر یا مرشد برایِ سوق به سویِ کمال ِ خود یا برایِ توفیق در کاری. (دهخدا) * ثناخوان: مدّاح، مدح‌کننده، ستایشگر، ستاینده (عمید)

معنای بیت: اگرچه که از بساط ِ نزدیکی دوریم و از هم‌جواری با شما محروم، اما اراده و عزم ِ ما دور نیست! بنده‌یِ شاه ِ شما و ستاینده و ثناخوان ِ شماییم.

بساط ِ قُرب می‌تواند سفره‌ئی باشد که تنها نزدیکان و خویشان بر آن می‌نشینند و این معنا با «بزم ِ جم» که در بیت‌های پیشین ِ این غزل آمده، تناسبی دارد. همّت دور نیست می‌تواند هم به این معنا باشد که دعا و طلب ِ خیر ِ ما وابسته به بُعد ِ مکان نیست[۱] و اگرچه دوریم، اما دعایِ خیر[۲] ِ ما از شما دور نیست و همواره با شما است؛ هم می‌توان گفت: اگرچه از بساط ِ قرب دوریم، اما این عزم و اراده هست که به شما نزدیک شویم و به سمت ِ شما بیاییم.

همّت هم در این بیت آمده و هم در بیت ِ بعدی. و دو معنایِ همّت که یکی قصد و اراده و دیگری دعا و طلب ِ خیر[۳] است، در هر دو بیت می‌تواند بنشیند.

[۱] «گر چه دور ایم، به یاد ِ تو قدح می‌گیریم / بُعد ِ منزل نبوَد در سفَر ِ روحانی» (حافظ ۴۷۰)

[۲] «بهشت اگر چه نه جایِ گناهکاران است، / بیار باده که مستظهر ام به همّت ِ او» (حافظ ۴۰۵)

[۳] همّت در معنایِ مصدری و به صورت ِ آرزویِ خیر یا دعا برای موفقیت، بسیار در غزل‌هایِ حافظ به کار رفته. در باره همّت و کاربرد آن در غزل‌هایِ حافظ یادداشتی نوشته‌ام که در پایان ِ کتاب هست.

بلنداختر: خوش‌بخت، بلند اقبال، بلند بخت، نیک‌بخت، خوش‌طالع (عمید) * ایوان: کاخ ِ پادشاه (۹:۸)

معنای بیت: ای شاهنشاه ِ بلند اقبال که ستاره‌یِ بخت‌ات بلند است. از خدا همّتی می‌طلبم که مانند ِ ستاره که خاک ِ ایوان ِ رفیع ِ تو را می‌بوسد، من هم بتوانم خاک ِ ایوان ِ شما را ببوسم.

این‌جا هم همّت در هر دو معنای تلاش و طلب ِ یاری از خدا و دعایِ خیر می‌تواند به کار روَد.