غزل ۱۱ حافظ: ساقی به نور باده برافروز جام ما

۲

ساقی! به نور ِ باده برافروز جام ِ ما

تا دور ِ روزگار بگردد به کام ِ ما

ما در پیاله عکس ِ رخ ِ یار دیذه‌ایم

ای بی‌خبر زِ لذّت ِ شُرب ِ مُدام ِ ما

چندان بُوَد کِرِشمه و ناز ِ سَهی قَدان

ک‌آیَد به جلوه سرو ِ صنوبرخرام ِ ما

هرگز نَمیرد آن‌که دل‌اش زنده شد به عشق

ثبت است بر جریده‌یِ عالَم دوام ِ ما

ترسم که صرفه‌ئی نَبَرَذ روز ِ بازخواست

نان ِ حلال ِ شیخ زِ آب ِ حرام ِ ما

ای باذ اگر به گلشن ِ احباب بگذری

زنهار عرضه دِه بر ِ جانان پیام ِ ما

گو نام ِ ما زِ یاذ به عمدا نمی‌بری

خوذ آید آن که یاذ نیاری زِ نام ِ ما

حافظ زِ دیذه دانه‌یِ اشکی همی‌فشان

باشد که مرغ ِ وصل کُنَد میل ِ دام ِ ما

دریا یِ اَخضَر ِ فَلَک و کشتی ِ هِلال

هستند غرق ِ نعمت ِ حاجی قوام ِ ما

ساقی به نور ِ باده برافروز جام ِ ما
مطرب بگو که کار ِ جهان شد به کام ما

ما در پیاله عکس ِ رخ ِ یار دیده‌ایم
ای بی‌خبر زِ لذّت ِ شُرب ِ مُدام ِ ما

چندان بُوَد کِرِشمه و ناز ِ سَهی قَدان
ک‌آیَد به جلوه سرو ِ صنوبرخرام ِ ما

هرگز نَمیرد آن‌که دل‌اش زنده شد به عشق
ثبت است بر جریده‌یِ عالَم دوام ِ ما

ترسم که صرفه‌ای نَبَرَد روز ِ بازخواست
نان ِ حلال شیخ زِ آب ِ حرام ِ ما

مستی به چشم ِ شاهد ِ دل‌بند ِ ما خوش است
زان‌رو سپرده‌اند به مستی زمام ِ ما

ای باد اگر به گلشن ِ احباب بگذری
زنهار عرضه دِه بر ِ جانان پیام ِ ما

گو نام ِ ما زِ یاد به عمدا چه می‌بری؟
خود آید آن که یاد نباشد زِ نام ِ ما

حافظ ز دیده دانه‌یِ اشکی همی‌فشان
باشد که مرغ ِ وصل کُنَد قصد ِ دام ِ ما

دریا یِ اَخضَر ِ فَلَک و کشتی ِ هِلال
هستند غرق ِ نعمت ِ حاجی قوام ِ ما

بیت یکم:
تا دور ِ روزگار بگردد به کام ِ ما

بیت سوم:
بگرفت همچو لاله دلم در هوای سرو
طوبی نهال قد صنوبر خرام ما

بیت چهارم:
هرگز نشد فنا که دلش

بیت پنجم:
صرفه ئی نکند
روز ِ داوری | روز ِ دادخواه

بیت ششم:
مستی زِ چشم ِ شاهد
زانجا سپرده اند بمستان زمام ما

بیت هفتم:
عرضه دار

بیت هشتم:
چو می بری
یاد نیاری | یاد نیارد | یاد نیاید

بیت نهم:
شاید که مرغ
وصل درآید بدام ما
قصد بام ما | میل دام ما

بیت دهم:
کشتی هلاک

ساقی، به نور ِ باده برافروز جام ِ ما!
مطرب، بگو! که کار ِ جهان شد به کام ما.

هرگز نَمیرد آن‌که دل‌اش زنده شد به عشق! –
ثبت است بر جریده‌یِ عالَم دوام ِ ما.

مستی به چشم ِ شاهد ِ دل‌بند ِ ما خوش است
زان‌رو سپرده‌اند به مستی زمام ِ ما.

ما در پیاله عکس ِ رخ ِ یار دیده‌ایم
ای بی‌خبر زِ لذّت ِ شُرب ِ مُدام ِ ما!

ترسم که صرفه‌ئی نَبَرَد روز ِ بازخواست
نان ِ حلال شیخ زِ آب ِ حرام ِ ما!

#

چندان بُوَد کِرِشمه و ناز ِ سَهی قَدان
ک‌آیَد به جلوه سرو ِ صنوبرخرام ِ ما!

بگرفت هم‌چو لاله دل‌ام در هوا یِ سرو
ای مرغ ِ وصل، کِی شوی آخر تو رام ِ ما؟

ای باد اگر به گلشن ِ احباب بگذری
زنهار، عَرضه دِه بَر ِ جانان پیام ِ ما

گو: «نام ِ ما زِ یاد به عَمدا چه می‌بری؟ –
خود آید آن که یاد نیاید زِ نام ِ ما!»

حافظ! زِ دیده دانه‌یِ اشکی همی‌فشان
باشد که مرغ ِ بخت کُنَد میل ِ دام ِ ما.

ساقی به نور ِ باده برافروز جام ِ ما
مطرب بگو که کار ِ جهان شد به کام ِ ما

ما در پیاله عکس ِ رخ ِ یار دیده‌ایم
ای بی‌خبر ز لذّت ِ شرب ِ مدام ِ ما

چندان بوَد کرشمه و ناز ِ سهی‌قدان
کاید به جلوه سرو ِ صنوبرخرام ِ ما

هرگز نمیرد آنکه دلش زنده شد به عشق
ثبت است بر جریده‌یِ عالم دوام ِ ما

ترسم که صرفه‌ای نبرد روز ِ بازخواست
نان ِ حلال شیخ ز آب ِ حرام ِ ما

مستی به چشم ِ شاهد ِ دلبند ِ ما خوش است
زان‌رو سپرده‌اند به مستی زمام ِ ما

ای باد اگر به گلشن ِ احباب بگذری
زنهار عرضه دِه بر ِ جانان پیام ِ ما

گو نام ِ ما ز یاد به‌عمدا چه می‌بری
خود آید آن که یاد نیاری ز نام ِ ما

حافظ ز دیده دانه‌یِ اشکی همی‌فشان
باشد که مرغ ِ وصل کند قصد ِ دام ِ ما

دریا یِ اخضر ِ فلک و کشتی ِ هِلال
هستند غرق ِ نعمت ِ حاجی قوام ِ ما

برافروختن: افروختن، مشتعل ساختن (آنندراج) روشن کردن (ناظم الاطباء) سرخ و گلگون شدن ِ رخسار از شادی و نشاط و یا شرم یا بیماری یا خشم (دهخدا) * بگو: گفتن: ۱. سخن راندن، صحبت کردن، بیان کردن (دهخدا) ۲. تقریر کردن، به نظم در آوردن (از حاشیه برهان قاطع چاپ معین) ۳. سرودن (دهخدا) ۴. آواز خواندن (دهخدا)

معنای بیت: غزل با لحنی شادمانه آغاز شده‌است. از ساقی می‌خواهد که جام را با نور ِ باده روشن و گلگون کند. و از مطرب می‌خواهد که غزلی بگوید؛ که جهان به کام ِ ما شده‌است.

برافروختن ِ جام، در معنایِ روشن کردن، تشبیه ِ شراب به آتش است که در مشعل ِ جام قرار می‌گیرد و فروزان می‌شود. بگو در معنایِ سخن بگو، این معنا را می‌تواند برساند که از مطرب خواسته است، به همه بگوید و اطلاع دهد که کار ِ جهان به کام ِ ما شده‌است. بگو، معنایِ سرودن[۱] و آواز خواندن[۲] هم دارد. در این معنا، می‌توان گفت که از مطرب خواسته که نغمه‌ئی بخواند. به این دلیل که کار ِ جهان به کام ِ ما شده است. یعنی به شادباش ِ آن که کار ِ جهان به کام ِ ایشان شده، بزمی ترتیب داده و از ساقی می‌خواهد که آتش ِ جام را بر فروزد و از مطرب می‌خواهد که نغمه‌ئی طرب‌انگیز بخوانَد.

[۱] «مطرب! از گفته‌یِ حافظ غزلی نَغز بخوان! / تا بگویم که زِ عهد ِ طرب‌ام یاد آمد» (حافظ ۱۷۳)

[۲] «معاشری خوش و رودی به‌ساز می‌خواهم / که درد ِ خویش بگویم به ناله‌یِ بم و زیر» (حافظ ۲۵۶)

پیاله: قدح ِ آبگینه (لغت‌نامه‌یِ اسدی)، کاسه‌یِ خُرد که در آن شراب خورند و آن از شیشه و بلور بوده‌است. (عنصری) * عکس: آن‌چه در آب و آینه و امثال ِ آن از اشیاء پیدا می‌شود. (غیاث اللغات) عکس ِ شاخص در آینه و جُز آن، آن‌چه را که منطبع می‌شود در آن به‌طور ِ بازگونه (ناظم الاطباء) * شُرب: نوشیدن، آشامیدن، در مَجاز، نوشیدن ِ شراب یا سایر ِ مسکرات (عمید) * مدام: ۱. همیشه، جاوید ۲. شراب ِ انگوری (عمید) شُرب ِ مدام: شراب خوردن ِ دایم (عمید)

معنایِ بیت: تو از لذت ِ شراب خوردن ِ دائم ِ ما بی‌خبری. ما در جام ِ بلورین ِ شراب، انعکاس ِ تصویر ِ یار را دیده‌ایم. به همین خاطر است که مدام می‌نوشیم[۱].

[۱] به نظر ِ من، این که شراب ِ انگوری را مدام نامیده‌اند، به این خاطر است که آن را مدام می‌نوشیده‌اند. نوشیدن ِ شراب، خمار و درد ِ سر می‌آورده و برای دفع ِ خمار، اندکی دیگر شراب می‌نوشیده‌اند و …

جریده: ۱. دفتر (ناظم الاطباء، شرفنامه منیری) دفتر ِ حساب (بهار ِ عجم، آنندراج) دفتر ِ نوشته (فرهنگ ِ نظام) ۲. تنها و فرد (برهان، ناظم الاطباء، آنندراج)[۱]

معنای بیت: آن کسی که دل‌اش به عشق زنده است، هرگز نخواهد مُرد. دوام و بقا و جاودانگی ِ ما در دفتر ِ روزنامه‌یِ عالَم ثبت شده‌است.

[۱] در این بیت، معنایِ مجرّد و تنها نگرفتم. اما چون به این معنا هم در شعرهای دیگر ِ حافظ آمده، نوشتم.

چندان: ۱. آن‌قدر، آن اندازه ۲. تا آن زمان (معین) * سهی قد: بلند قد (۴:۵) * جلوه: ۱. آشکار کردن، ظاهر ساختن ۲. نمایش دادن، نمودن خود را به کسی ۳. زیبایی، جاذبه ۴. در تصوّف: تابش ِ انوار ِ الهی بر دل ِ عارف که او را واله و شیدا سازد، تجلّی * صنوبر: نام ِ درختی است. سپیدار (عمید) چلغوز (مهذب الاسماء) صنوبر از تیره‌یِ ناژویان (مخروطیان) است. (دهخدا) * خرام: (خَـ، خِـ، خُـ) رفتاری که از روی ناز و سرکشی و زیبایی باشد. (ناظم الاطباء، برهان قاطع، از آنندراج، از انجمن آرایِ ناصری) * صنوبرخرام: آن که خرامیدن ِ او همانند ِ صنوبر است در حرکت به چپ و راست (دهخدا)

معنای بیت: کرشمه و ناز ِ سهی‌قد ها تا جایی و تا زمانی است که سرو ِ صنوبرخرام ِ ما به جلوه در آید. یعنی تا زمانی جرئت و مجال ِ خودنمایی و عرض ِ اندام دارند که او خود را نشان نداده‌است[۱].

سهی‌قد، این‌جا بار حسّی ِ مثبت ندارد. مثل ِ سرو ِ بُستانی و شمشاد ِ چمن![۲] یا دل‌فریبان ِ نباتی![۳] می‌گوید این سهی‌قدان تا زمانی می‌توانند کرشمه و ناز کنند که هنوز سرو ِ صنوبرخرام ِ ما به جلوه نیامده‌است. سرو ِ صنوبرخرام استعاره از یاری است که قد ِ بلند و اندامی موزون دارد و مانند ِ صنوبر می‌خرامد. حرکت ِ سرو و صنوبر به چپ و راست ِ خود، هنگامی که باد می‌وزد، دست‌مایه‌یِ تشبیه ِ راه رفتن با ناز و خرام ِ یار گردیده‌است. چندان بود، معنای دیگری هم دارد: «به اندازه‌ئی هست که…» در این حالت، می‌توان گفت که کرشمه و ناز ِ سهی‌قدان به آن اندازه‌ئی شده که سرو ِ صنوبرخرام ِ ما خود را نشان بدهد. یعنی زمان ِ آن فرا رسیده‌است. چون‌که سهی‌قدان کرشمه را از حد برده‌اند.[۴]

[۱] «هر سروقد که بر مَه و خور حُسن می‌فروخت، / چون تو درآمدی، پی ِ کاری دگر گرفت» (حافظ ۸۶)

[۲] «مرا در خانه سروی هست ک‌اندر سایه‌یِ قدّ ش / فراغ از سرو ِ بُستانی و شمشاد ِ چمن دارم» (حافظ ۳۲۷)

[۳] «دل‌فریبان ِ نباتی همه زیور بستند / دلبر ِ ما ست که با حُسن ِ خداداد آمد» (حافظ ۱۷۳)

[۴] «نرگس کرشمه می‌بَرَد از حد؛ برون خرام! / ای من فدایِ شیوه‌یِ چشم ِ سیاه ِ تو» (حافظ ۴۰۹)

گلشن: باغی که گل‌هایِ فراوان داشته باشد، گلزار، گلستان (عمید) * احباب: جمع ِ حبیب: دوست، یار، معشوق، محبوب * زنهار: ۱. شبه ِ جمله که هنگام ِ تنبیه و تحذیر به کار می‌رود؛ بپرهیز! برحذر باش! ۲. عهد و پیمان (عمید) ۳. پناه و امان و مهلت (غیاث) * عرضه دادن: به معرض گذاشتن، ارائه دادن، عرض کردن، عرضه کردن (دهخدا)

معنای بیت: زنهار عرضه ده … را به دو شکل می‌خوانم: ۱. زنهار! بر ِ جانان پیام ِ ما را عرضه کن. ۲. پیام ِ ما را مانند ِ زنهاری بر ِ جانان عرضه بده. در شکل ِ نخست، باد را زنهار می‌گوید. به باد می‌گوید که آگاه باش! مراقب باش! و به جانان پیام ِ ما را بگو. در شکل ِ دومی، از باد می‌خواهد که اگر به گلستان ِ یاران ِ شاعر گذر کرد، پیغام ِ شاعر را به شکل ِ زنهار و هشداری به آنان عرضه کند. یا عهد و پیمانی که پیش‌تر با شاعر بسته بودند را به ایشان یادآوری کند، یا از آن‌ها پناه و امان و مهلت بخواهد.

و من این دومی را بیش‌تر می‌پسندم. چون در بیت ِ بعدی هم پیغام را می‌گوید. و پیغام ِ او لحنی گلایه‌آمیز و زنهار گونه دارد.

عمدا: به‌عمد، با قصد و نیّت. انجام ِ کاری از رویِ قصد و نیّت و نه به‌طریق ِ پیش‌آمد و تصادف (عمید) * چه: چرا؟ به چه دلیل؟ (عمید)

معنای بیت: در ادامه‌یِ بیت ِ پیش، به صبا می‌گوید پیغام ِ من را بگو! از او بپرس: چرا به عمد، نام ما را از یاد می‌بری؟ به‌هرحال، آن روزی که نام ِ ما به یادت نیاید، خواهد رسید.

به عبارتی: بالاخره روزی خواهد رسید که نام ِ ما را به یاد نیاوری، (شاید منظور ش بعد از مرگ ِ خودش است.[۱]) اما الآن دیگر چرا از قصد و به عمد نام ِ من را از یاد می‌بری (شاید یعنی: و از قلم می‌اندازی؟)

[۱] «امروز که در دست ِ تو ام مرحمتی کن! / فردا که شَوَم خاک، چه سود اشک ِ ندامت» (حافظ ۸۹)

مَستی: (حاصل ِ مصدری) ۱. مست بودن ۲. خمار آلودگی، مستی ِ چشم. (عمید) (نکره/وحده): یک مست. مُستی: ۱. گله و شکایت ۲. اندوه (عمید) * شاهد:[۱] ۱. مرد یا زن ِ خوب‌رو ۲. معشوق، محبوب ۳. آن‌چه با آن بتوان وجود ِ چیز ِ دیگر را اثبات کرد. (عمید) در مجاز، به خورشید نیز شاهد ِ روز، شاهد ِ رخ‌زرد و شاهد ِ فلک گفته‌اند. * دل‌بند: ۱. صفت ِ مفعولی، مَجاز، کسی که انسان او را از ته ِ دل دوست بدارد. بسته شده به دل. معشوق، محبوب. (عمید) ۲. صفت فاعلی ِ مرکب: در بند کننده‌یِ دل، اسیر کننده‌یِ دل (دهخدا) * زمام: ۱. مهار، افسار ۲. در مجاز، اختیار

چند معنا با چند حالت ِ هر کدام از معانی ِ هر واژه می‌توان بیان کرد. می‌کوشم هر چه به ذهن‌ام می‌آید از ترکیب‌هایی که کنار ِ هم می‌ایستند بنویسم. دلبند را هم به صورت ِ صفت ِ مفعولی می‌توان تعبیر کرد: شاهد ِ عزیز و بسته‌شده به دل؛ هم به صورت ِ صفت ِ فاعلی[۲]: شاهدی که دل را می‌بندد و اسیر می‌کند.[۳]

مستی به چشم ِ شاهد ِ دل‌بند ِ ما خوش است. هم می‌توان گفت: مستی و خماری و نیمه‌باز بودن و خواب‌آلود بودن به چشم ِ شاهد ِ ما خوش می‌نشیند[۴] و به قول ِ امروزی‌ها «می‌آید». دیگر این‌که می‌توان گفت: مست بودن ِ ما، به چشم ِ شاهد ِ ما خوش می‌آید[۵]. یعنی یار خوش می‌دارد این مستی ِ ما را[۶]. جدا از این، بی این که قضاوت و اصراری داشته باشم، توجه ِ شما را به واژه‌یِ مُستی به معنایِ گله و شکایت[۷]؛ و هم‌چنین مُستی به معنایِ اندوه جلب می‌کنم. در معنایِ گله و شکایت، مصراع را می‌توان چنین معنی کرد که هنگامی که یار گله و شکایت می‌کُنَد، چشم‌هایِ او زیبا می‌شود[۸]. یا: هنگامی که ما گله و شکایتی می‌کنیم، این گله و شکایت ِ ما به چشم ِ یار، خوش می‌آید. هم‌چنین در معنایِ اندوه، می‌توان همین دو گونه تعبیر را گفت: هنگامی که چشمان ِ یار اندوه‌ناک است، زیبا می‌شود[۹]. و دوم این‌که: یار، اندوه ِ ما را دوست می‌دارد. و هر کدام از این تعابیر، با هر کدام از معانی ِ دل‌بند، وقتی در ارتباط با مصراع ِ دوم قرار می‌گیرد، لطفی تازه می‌یابد.

مصراع ِ دوم نیز تعابیر ِ مختلفی می‌گیرد. زآن‌رو هم به معنایِ: «به آن دلیل»، «به این خاطر» است. و هم به معنایِ: «از آن چهره» و «از آن رُخ». مستی در مصراع ِ دوم نیز می‌تواند شکل ِ حاصل ِ مصدری و معنایِ «مست بودن» بدهد و هم شکل ِ نکره/وحده. یعنی «یک مست». زمام ِ ما معنایِ «افسار ِ ما» و در مَجاز، «اختیار و سرنوشت ِ ما» می‌دهد. هم‌چنین اگر دوستان ِ گرامی خُرده بر من نمی‌گیرند، ادعا کنم که از این واژه، عبارت ِ «زِ مام ِ ما» نیز به چشم‌ام می‌خورَد. «مام»، مادر را نیز گویند. (برهان، آنندراج، ناظم الاطباء) که این معنا، شیر و شیرخوردن[۱۰] را هم با خود دارد[۱۱]. با این معنا، می‌شود گفت: چون مستی ِ ما به چشم ِ شاهد ِ دل‌بند ِ ما خوش‌آیند بود، به همین خاطر است که به‌محض ِ این‌که ما را از شیر و از پستان ِ مادر گرفتند، به مستی و می خواری سپرده‌اند! یا به چشم ِ مست ِ یار سپرده‌اند!

معنای بیت: معناهایِ متفاوت ِ واژه را در پرانتز می‌آورم و این پرانتز به معنایِ مترادف بودن نیست. مستی (خماری ِ چشم، مست بودن، گلایه، اندوه) به چشم ِ شاهد ِ دلبند ِ ما خوش می‌نشیند (خوش‌آیند است). زآن‌رو (به همین خاطر است که، از آن چهره) اختیار ِ ما را (از آن روز که ما را از شیر گرفتند)، به مستی (مست بودن، یک مست، چشم ِ مست ِ یار) سپرده‌اند.

[۱] در باره‌یِ شاهد و جنسیت ِ شاهد و تعابیر از شاهد یادداشتی نوشته‌ام که در پایان ِ کتاب هست.

[۲] «گشاد ِ کار ِ مشتاقان در آن اَبرویِ دل‌بند است / خدا را یک نفس بنشین! گره بگشا زِ پیشانی» (حافظ ۴۷۴)

[۳] «زلف ِ دل‌دُزد ش صبا را بند بر گردن نهاد / با هواداران ِ رَه‌رو حیله‌یِ هندو ببین» (حافظ ۴۰۲)

[۴] «من دوست‌دار ِ رویِ خوش و مویِ دل‌کش ام / مدهوش ِ چشم ِ مست و می ِ صاف ِ بی‌غش ام» (حافظ ۳۳۸)

[۵] «به‌جز آن نرگس ِ مستانه که چشم‌اش مرساد / زیر ِ این طارم ِ فیروزه کسی خوش ننشست» (حافظ ۲۴)

[۶] «دوست دارد یار این آشفتگی /کوشش ِ بیهوده به از خفتگی» (مولوی، مثنوی، بخش ۹۲)

[۷] در دیوان ِ حافظ، قرینه‌یِ محکمی برایِ این کاربرد از مُستی نیافتم. به‌جز این بیت: «میی در کاسه‌یِ چشم است ساقی را، بنامیزد، / که مستی می‌کُنَد با عقل و می بخشد خُماری خوش» (حافظ ۲۸۸) هرچند این هم قرینه‌یِ ضعیفی است، اما با عقل مستی کردن، جدا از معنایِ می نوشیدن با عقل یا در برابر ِ عقل مستی کردن مثل ِ شوخی یا گردنکشی؛ معنایِ با عقل گله‌گزاری کردن را هم به ذهن ِ من آورد.

[۸] «نرگس‌اش عربده‌جوی و لب‌اش افسوس‌کُنان / نیم‌شب دوش به بالین ِ من آمد، بنشست» (حافظ ۲۶)

[۹] «بنوش می که سبک‌روحی و لطیف مدام / علی‌الخصوص در آن دم که سر گران داری» (حافظ ۴۴۵)

[۱۰] «از خون ِ دل ِ طفلان سرخاب ِ رُخ آمیزد / این زال ِ سپید ابرو، و این مامِ سیه‌پستان» (خاقانی، قصیده ۱۶۸)

[۱۱] «طفل ِ دل‌ام می‌نَخورَد شیر از این دایه‌یِ شب؛ / سینه‌سیَه یافت مگر دایه‌یِ شب را دل ِ من» (مولوی، غزل ۱۸۱۷)

صرفه بردن: سبقت نمودن و پیشی گرفتن (برهان)، پیشی گرفتن (انجمن آرا) نفع بردن و فایده کردن (برهان) * روز ِ بازخواست: روز ِ قیامت (برهان قاطع، انجمن آرا، آنندراج، غیاث اللغات) * شیخ: عالِم ِ دین (۵:۱۳)

ترسم، این‌جا عبارتی طنزآلود و طعنه‌آمیز است. در واقع گوینده ترس ِ خاصی برایِ خود ندارد! عبارتی است برای ابراز ِ نگرانی بابت ِ سرنوشت ِ شخصی دیگر! [۱] یعنی در واقع اگر تسبیح ِ شیخ در روز ِ حشر با خرقه‌یِ رند ِ شراب‌خوار برابر باشد[۲] یا اگر در روز ِ بازخواست، نان ِ حلال ِ شیخ، از لحاظ ِ ثواب و کمک به رستگاری، از آب ِ حرام ِ شاعر پیشی نگیرد یا برای او فایده‌ئی نداشته باشد، این اتفاق‌ها، اسباب ِ ترس و نگرانی ِ شاعر برایِ خودش نیست! عبارتی طنزآمیز است که می‌ترسم این‌قدر که به تسبیح ِ خودت و نان ِ حلال ِ خودت می‌نازیدی، آن دنیا دست ِ تو را نگیرد و من از تو وضعیت ِ بهتری داشته باشم!

معنای بیت: برایِ حال ِ شیخ نگران ام! می‌ترسم که در روز ِ قیامت، روزی که مردم را بابت ِ کارهای‌شان در این دنیا بازخواست می‌کنند، نان ِ حلال ِ شیخ، برتری و مزیتی به آب ِ حرام ِ ما نداشته باشد!

نان ِ حلال و آب ِ حرام، کنایه‌هایی اند که از قول ِ شیخ و زاهد گفته. که گویا نانی که آن‌ها می‌خورند حلال است و آبی که شاعر و رندان می‌نوشند، حرام است. عبارت‌هایِ حرام و حلال هم اصطلاح‌های شرع است. آب ِ حرام هم اشاره به می است و هم اشاره به نگرش ِ شیخ به گروهی که شاعر خود را از آنان می‌داند که از دید ِ شیخ و واعظ، آبی هم که بنوشند، حرام است! به طعنه می‌گوید که می‌ترسم سر ِ آخر که روز ِ بازخواست است، نان ِ حلال ِ آن‌ها از اب ِ حرام ِ ما ارج و قرب ِ بیش‌تری نداشته باشد![۳]

[۱] «ترسم نرسی به کعبه، ای اعرابی! / ک‌این رَه که تو می‌روی به ترکستان است» (سعدی، گلستان، باب ۲)

[۲] «ترسم که روز ِ حشر عِنان بر عِنان رَوَد / تسبیح ِ شیخ و خرقه‌یِ رِند ِ شراب‌خوار» (حافظ ۲۴۶)

[۳] «زاهد شراب ِ کوثر و حافظ پیاله خواست / تا در میانه خواسته‌یِ کردگار چیست» (حافظ ۶۵)

دیده: ۱. چشم (برهان، جهانگیری) مردمک ِ چشم، در مجاز: چشم (عمید) ۲. صفت ِ مفعولی: مشاهده شده (عمید) آن‌چه که شخص آن را دیده است. * دانه: ۱. یک عدد از چیزی ۲. آن‌چه صیاد در میان ِ دام بریزد از گندم، جو، ارزن و مانند ِ آن که پرندگان به هوایِ آن در دام بیفتند (عمید) * دام: هر آلت و اسبابی که برایِ گرفتار ساختن و صید کردن ِ جانوری به کار می‌برند، بند، تله (عمید)

صیادان برای شکار کردن ِ پرنده‌ها، دامی می‌گستردند و دانه‌ئی درون ِ آن می‌گذاشتند تا پرنده به‌هوایِ خوردن ِ آن دانه، بیاید و در دام بیفتد[۱].

معنایِ بیت: این‌جا شاعر، دانه‌یِ اشک (قطره‌یِ اشک) را به دانه‌ئی که پرندگان را ترغیب می‌کُنَد که به سویِ دام بیایند تشبیه کرده. و وصل را به پرنده. می‌گوید ای حافظ! دانه‌یِ اشکی از دیده بیفشان، به امید ِ این‌که وصل به دام ِ تو بیفتد! یار به‌خاطر ِ اشک ِ تو به وصال مایل شود و به سمت ِ تو بیاید.

شکل ِ قطره را می‌شود به شکل ِ گندم یا جو تشبیه کرد. و هم‌چنین دو معنایِ لفظ ِ دانه به عنوان ِ یک عدد از چیزی و دانه‌یِ گندم و جو نیز می‌تواند دست‌مایه‌یِ این مضمون باشد. نکته‌یِ دیگری که به ذهن ِ من می‌رسد، معنایِ دیگر ِ «دیده» است. یعنی چیزی که دیده‌ای! با این تعبیر که: از سرگذشتی که داشتی و از بابت ِ آن‌چه دیده‌ئی (هجران و فراق)، اشکی بیفشان، به این امید که به وصال برسی.[۲]

[۱] «زلف ِ او دام است و خالش دانه‌یِ آن دام و من / بر امید ِ دانه‌ئی افتاده‌ام در دام ِ دوست» (حافظ ۶۲)

[۲] شاید دور باشد. چنین کاربردی از «دیده» در جایی دیگر از غزل‌هایِ حافظ نیافتم.

اخضر: سبز رنگ، آبی رنگ (عمید) * فلک: ۱. سپهر، گردون ۲. در نجوم هر یک از طبقات ِ هفت‌گانه یا نُه‌گانه‌یِ آسمان. (عمید) * کشتی: سفینه (برهان) سفینه و زورق و جهاز و هر مَرکَبی خواه بزرگ و یا کوچک که بدان بحرپیمایی کنند و از رودخانه‌هایِ بزرگ عبور نمایند. (ناظم الاطباء) * هلال: ماه از شب ِ اول ِ ماه ِ قمری تا سه شب که در آسمان به شکل ِ کمان دیده می‌شود، ماه ِ نو (عمید)

فلک و آسمان را به دریایی تشبیه کرده و هلال ِ ماه ِ آسمان را به یک کشتی که درون ِ دریا هست.

معنایِ بیت: آسمان و ماه ِ درون ِ آن، به‌مانند ِ دریا و کشتی ِ داخل ِ آن، همه غرق ِ نعمت ِ حاجی قوام ِ ما هستند.

حاجی قوام یا قوام‌الدین حسن از رجال ِ معروف ِ آل ِ مظفّر بوده است که در دوران ِ جوانی ِ حافظ در شیراز حکم‌رانی می‌کرده‌اند. گویا حاجی قوام بزم‌ها و خوان ِ پر نعمتی نیز داشته‌است که شاعر نیز از میهمانان ِ او در این بزم‌ها بوده[۱]. و شاعر در چند غزل نیز از او به نیکویی یاد کرده‌است.[۲]

[۱] «نکته‌دانی بَذله‌گو چون حافظ ِ شیرین‌‌سخن، / بخشش‌آموزی جهان‌افروز چون حاجی قوام» (حافظ ۳۰۹)

[۲] «به رندی شهره شد حافظ میان ِ هم‌دمان، لیکن / چه غم دارم که در عالم قَوام الدین حَسَن دارم» (حافظ ۳۲۷)